علل و عوامل بي نظمي و شلوغي دانش آموزان در كلاس

آشنايي با علل و عوامل شلوغي در كلاس و شناخت راههاي پيشگير ي از بي انضباطي در كلاس و بكارگيري آنها موجب مي شود كه هدفهاي تعليم و تربيت با سهولت بيشتر و در مدت زمان كوتاه تر تحقق يابند. متخصصين تعليم و تربيت علل و عوامل بسياري را در رابطه با شلوغي و بي نظمي كلاس درس ذكر كرده اند كه در زير به بحث دربارة بعضي از آن عوامل مي پردازيم.

1ـ عدم علاقة معلم

گاه معلم شغل معلمي را به عنوان شغلي براي تامين زندگي خود به اجبار انتخاب كرده است در اين صورت علاقه ا ي هم به كار معلمي ندارد. در نتيجه نسبت به شاگردان سرد و بي ميل است ابتكاري در كارش نيست و از حرفه ي خود نيز لذت نمي برد . لذا دانش آموزان در كلاس او احساس خستگي مي كنند و در نتيجه نظم كلاس به هم مي ريزد.

كساني كه به حرفه ي معلمي عشق مي ورزند ، اگر در امر تدريس هم مهارت نداشته باشند چون حاضر به يادگيري و ترميم كمبودهاي خود هستند به زودي مي توانند كمبود هاي خود ما را جبران نمايند و معلمان شايسته اي گردند.

2 ـ عدم داشتن طرح درس

عدم آمادگي معلم و نداشتن يك برنامه و طرح از پيش تعيين شده براي اداره ي كلاس يكي ديگر از عوامل شلوغي و بي نظمي است . اگر معلم قبل از ورود به كلاس ، درس را طرح ريزي كرده باشد و در اين طرح درس پيش آمدهاي احتمالي ، سؤالات ، مقدار درس ، تكليف و … آنچه را كه ممكن است پيش آيد در نظر داشته باشد ، در كلاس مسلط بر برنامه خواهد بود و با آسايش خاطر و اعتماد به نفس مي تواند كلاس را اداره كند و از بي نظمي جلوگيري مي نمايد.

3 ـ يكنواختي در روش تدريس

اگر بدانيم كودكاني كه در اختيار ما قرار گفته اند ، انسانهاي تنوع طلب هستند و از تكرار و يكنواختي گريزانند ، مي كوشيم تا از روشهاي مختلف تدريس استفاده كنيم و هر روز با برنامه ي تازه اي بر كلاس وارد شويم تا دقت شاگردان بيشتر جلب شود و آموزش بهتر صورت گيرد. لذا معلم خوب از يكنواختي گريزان و مي كوشد با متنوع ساختن روش تدريس خود از كسالت روحي خود و شاگردان بكاهد .

4 ـ عدم احترام متقابل معلم و شاگرد

از قديم گفته اند : « احترام امامزاده به دست متولي آن است ».

اگر معلم مي خواهد به او احترام بگذارند بايد به شاگردانش احترام بگذارد . اما اگر آنها را كودك و نفهم خوانديم و گاه از روي عصبانيت به ايشان توهين كرديم و يا حرف زشت زديم آنها نيز به ما توهين خواهند كرد و ما را در اداره كلاس عاجز خواهند ساخت پس احترام كنيم تا محترم شويم .

5 ـ احساس مسئوليت افراطي معلم

بعضي معلمين سعي مي كنند آنچه را كه مي دانند به شاگرد بياموزند و نه آنچه را كه شاگرد به آن احتياج دارد. مغز شاگرد را انباري فرض مي كنند و معلومات خود را در آن مي ريزند اين امر اعتراض شاگردان را بر مي انگيزد و كلاس را به بي نظمي مي كشاند.

6 ـ تبعيض قائل شدن ميان دانش آموزان

گاه دانش آموزي چنان توجه معلم را به خود جلب مي كند كه وي از ديگران غافل مي شود تبعيضات معلم نسبت به يك شاگرد حس حسادت شاگردان ديگر را بر مي انگيزد و چه بسا كه بر عليه دوستان نور چشمي معلم دست به اقدامات خرابكارانه اي بزنند . در اين صورت است كه اعتماد شاگردان از معلم سلب مي شود و جهت جبران كمبودهاي دروني خود دست به آشوب و بي نظم در كلاس مي زنند.

7 ـ عدم احاطه به دانش آموزان ناهنجار و ناسازگار

لازم است كه معلم ، همه شاگردانش ـ خصوصاً شاگردان ناهنجار كلاس را بشناسد چه بسياري از مواقع آنها از مهم ترين عوامل بي نظمي در كلاس به شمار مي روند به عنوان مثال اگر در كلاس يك يا چند شاگرد كم استعداد باشند وقتي ديدند كه نمي توانند هم پاي ديگران پيشرفت كنند خسته مي شوند و دست به شورش و بي نظمي مي زنند. اينجا وظيفة معلم است كه با سياست و كياست خود براي اينگونه شاگردان مسئوليتي در نظر بگيرد تا آنها فرصتي براي ايجاد مزاحمت نداشته باشند.

8 ـ افراط و تفريط در آزادي شاگردان

بعضي از مربيان معتقدند كه اگر شاگردان را كاملاً آزاد بگذارند محبت شاگردان نسبت به آنها جلب مي شود در صورتي كه آزادي بي حد و حصر موجب رها شدن كلاس و تضعيف قدرت و نفوذ معلم در اداره ي كلاس مي شود از آن گذشته شاگردان مي آموزند تا در آينده به هيچ قيد و بند و قانوني در جامعه احترام بگذارند . در عين حال خشونت و سخت گيري بيش از حد معلم شاگرد را عاصي و مقاوم بار مي آورد و گاه كنترل كلاس را از دست معلم خارج مي سازد.

9 ـ عدم استراحت دانش آموزان در زنگ تفريح

بعضي اوقات معلم بر اثر عدم دقت در طرح ريزي براي ساعت كار خود درس را به زنگ تفريح مي كشد و ساعت رفع خستگي را به ساعت كلاس خود ضميمه مي كند . در اين صورت علاوه بر آنكه شاگردان پس از شنيدن صداي زنگ حوصله و دقت كافي براي ادامه درس ندارند در ساعت بعد نيز با خستگي و عدم تمركز حواس در كلاس حاضر ميشوند و تا پايان زنگ نيز از زحمات معلم استفاده ي لازم و كافي را نخواهند برد.

10 ـ شرايط فيزيكي نامناسب

كم بودن نور كلاس ، سردي و گرمي كلاس ، كوران هوا و جريان شديد باد ، بسته بودن درهاي كلاس ، هواي نامناسب ، كثيفي كلاس ، بوي بد لباس و بدن بعضي از دانش آموزان ، طريقه چيدن صندلي معلم و ميز و نيمكتها و … هريك مي تواند مزاحم آرامش دانش آموزان باشد. معلم بايد در بدو ورود به كلاس ، عوامل حواس پرتي و عدم دقت شاگردان را برطرف سازد و محيطي آماده كند كه در آن بتوان ساعتي را با دقت فعاليت نمود.

گاه سرو صداي بيجا و بي مورد در حياط مدرسه و شلوغي كلاسهاي مجاور باعث حواس پرتي و بي نظمي دانش آموزان مي شود.

11 ـ مراجعات مكرر و بي جا به كلاس

مراجعات افراد مختلف به كلاس مي تواند حواس شاگردان را پرت و از دقت آنها بكاهد و در ضمن رشته كار و كلام را از كف معلم بيرون كند. لذا بايد از مراجعات بي مورد به كلاس درس مخصوصاً هنگام تدريس معلم خودداري كرد.

همچنين عوامل بسيار ديگري در شلوغ شدن و بي نظمي كلاس مؤثرند كه عبارتند از :

ـ عدم هماهنگي در رفتار و گفتار مربي

ـ ناتواني معلم در پاسخ دادن به پرسشهاي شاگردان

ـ عدم وفاي به عهد معلم

ـ عدم رسيدگي به تخلفات شاگردان

ـ شوخيهاي بيش از حد معلم در كلاس

ـ بد خط بودن معلم

ـ اغراق گويي در مورد تنبيه شاگردان

ـ تأخير ورود معلم به كلاس درس [1]

روشهاي كاستن رفتارهاي نامطلوب

هر چند كه هدف اصلي آموزش و پرورش ايجاد دانشها ، مهارتها و تواناييها ي تازه و خصايل پسنديده در دانش آموزان و دانشجويان دانسته اند ، كاهش و حذف رفتار و اخلاق ناپسند در پرورش يابندگان نيز از جمله وظايف مهم معلمان به حساب مي آيد . مسايل انضباطي دانش آموزان در كلاس درس و محيط آموزشگاه از جمله مسايلي است كه براي مسئولان آزمايشگاه ، نگرانيهاي زيادي ايجاد مي كند و مدت زيادي از وقت آنها را به خود اختصاص مي دهد. بعضي اوقات مسايل انضباطي به درجه اي از شدت و وخامت مي رسند كه بخش اعظم اوقات آموزشي معلمان صرف حل و فصل اين مسايل مي شود. ما در اين قسمت ، عمدتاً به معرفي روشهايي مي پردازيم كه بيشتر به مسايل انضباطي دانش آموزان مربوط مي شوند و براي برطرف كردن و كاستن رفتارهاي نامطلوب دانش آموزان و رفع عادات ناپسند در آنها ، تهيه و تدوين شده اند. اين روشها به دو دسته ي روشهاي مثبت و روشهاي منفي كاهش رفتار تقسيم شده اند كه به نوبت آنها را مورد بحث قرار خواهيم داد.

روشهاي مثبت كاهش رفتار

به طور كلي رفتارهاي نامطلوب دانش آموزان را از دو راه مي توان كاهش داد : يكي جانشين ساختن رفتارهاي مطلوب به جاي آنها و لذا كاستن غير مستقيم رفتارهاي نامطلوب و ديگري كاهش دادن مستقيم رفتار هاي نامطلوب . به روشهايي كه در مورد اول به كار مي روند ، روشهاي مثبت كاهش رفتار نام دارند ، زيرا در همه ي اين روشها تقويت مثبت به كار مي رود. روشهايي كه در مورد دوم به كار مي روند . روشهاي منفي كاهش رفتار نام دارند. زيرا چنان كه بعداً خواهيم ديد ، اين روشها داراي عوارض منفي هستند . گفتيم كه در روشهاي مثبت كاهش رفتارهاي نامطلوب ، به جاي كاستن رفتار نامطلوب به طور مستقيم ، يك رفتار مطلوب را جانشين آن مي كنيم. فرض اين روشها آن است كه اگر دانش آموز به انجام رفتار مطلوب تازه اي بپردازد و به خاطر اين كار تقويت دريافت كند ، به تدريج اين رفتار مطلوب را جانشين آن رفتار نامطلوب قبلي خواهد كرد . ما در اين بخش چهار روش مثبت كاهش رفتار با عناوين تقويت رفتارهاي داراي فراواني كم ، تقويت رفتارهاي ديگر ، تقويت رفتارهاي ناهم ساز و سيري را مورد بحث قرار مي دهيم.

تقويت رفتارهاي داراي فراواني كم

بعضي از رفتارهاي دانش آموزان اگر با فراواني كم انجام گيرند ، مطلوبند، اما اگر به ميزان بيش از حد نياز انجام گيرند ، نامطلوب يا مضر هستند. دانش آموزي كه با سرعت خيلي زياد تكاليفش را انجام مي دهد و در نتيجه آنها را بد خط و ناخوانا مي نويسد ، بايد وادار شود تا آهسته و خوش خط بنويسد ، يا دانش آموزي كه در بحث كلاسي پرحرفي مي كند و فرصت صحبت را از ديگران مي گيرد ، بايد تقويت شود تا كمتر حرف بزند تا ديگران هم بتوانند در بحث شركت كنند.

در روش تقويت رفتارهاي داراي فراواني كم ، تقويت بايد به پاسخهايي كه به تعداد كمتري داده مي شوند ، وابسته شود . براي اين منظور ، بايد تعيين كرد كه دانش آموز در فاصله زماني معين ، بايد چند پاسخ بدهد. اگر تعداد پاسخهاي دانش آموز در اين فاصله زماني بيش از آنچه تعيين شده است باشد ، نبايد او را تقويت كرد. اما اگر تعداد پاسخهاي او در فاصله زمان تعيين شده به اندازه اي كه از پيش قرار گذاشته شده است باشد ، بايد او را تقويت كرد. براي مثال ، اگر معلم بخواهد پر حرفي دانش آموز را در جريان بحث گروهي كاهش دهد ، مي تواند با او قرار بگذارد در هر پنج دقيقه ، يك دقيقه اجازه صحبت خواهد داشت. معلم بايد اين مقدار صحبت كردن دانش آموز را تقويت كند، اما بيش از آن را نبايد. معلم بايد مواظب باشد كه حتماً ميزان معيني از حرف زدن دانش آموز را براي ادامه مشاركت او در بحث تقويت نمايد، و سعي كند او را از انجام اين كار به كلي دلسرد ننمايد. امتياز اين روش آنست كه كاهش رفتار با تقويت مثبت انجام گيرد و هيچ يك از عوارض جانبي روشهاي منفي را كه بعداً توضيح خواهيم داد ، ندارد. با اينحال ، تأثير اين روش به آرامي ظاهر مي شود ، و كاهش رفتار ناشي از آن ، نياز به حوصله و بردباري فراوان دارد. معلماني كه طالب كاهش سريع يك رفتار نامطلوب هستند ، نمي توانند از اين روش استفاده كنند. اين روش براي رفتارهاي نامطلوب خطرناكي كه الزاماً بايد به سرعت كاهش يابند ، مفيد نيست براي اين منظور بايد از روشهاي ديگري كه بعداً معرفي مي شوند ، استفاده كرد.

از آنجا كه عنصر اصلي روش مورد بحث ، تقويت مثبت است ، بايد هنگام استفاده از اين روش تمام توصيه هايي را كه درباره ي روش تقويت مثبت عنوان كرديم ، رعايت شوند. معلم بدين منظور مي تواند از تقويت كننده هاي مختلفي كه قبلاً معرفي شدند ، بويژه از تقويت كننده هاي شرطي ، مانند نمره ، ستاره و جايزه ، و تقويت كننده هاي اجتماعي ، مانند تشويق ، لبخند و ستايش استفاده كند.

تقويت رفتارهاي ديگر

در اين روش ، هرگونه رفتار مطلوب فرد ، به جز رفتار نامطلوبي كه هدف برنامه تغيير رفتار، كاستن آن است ، تقويت مي شوند. اين روش نيز يكي ديگر از روشهاي مثبت كاهش رفتار است ، زيرا عنصر اصلي آن تقويت مثبت است. براي مثال ، مي خواهيم رفتار نامطلوب دانش آموزي كه در كلاس ، اكثر وقتش را خارج از صندلي خود و به بازيگوشي و صحبت با اين و آن مي گذارند ، با استفاده از روش تقويت رفتارهاي ديگر او اصلاح كنيم . براي اين منظور بايد همه ي رفتارهاي مطلوب او از جمله گوش دادن به حرفهاي معلم، سؤال كردن از معلم ، نوشتن مطالب درسي و رسم نقاشي را (به جز رفتار ترك كردن صندلي ) مورد تقويت قرار دهيم.

از آنجا كه روش تقويت رفتارهاي ديگر به حذف رفتار نامطلوب فرد منجر مي شود، به آن روش حذف آموزي نيز مي گويند. در واقع در اين روش ، تقويت وابسته است به انجام ندادن (حذف ) رفتار نامطلوب ، و نه انجام دادن آن . آن ريس در كتاب رفتار انسان (1978) مثال زيرا را از حذف آموزي ذكر كرده است.

يكي از دانشجويان ما ، هم اتاقي خود را وادار به ترك سيگار كرد . او براي هر 24 ساعتي كه دوستش سيگار نمي كشيد ، يك دلار به او مي داد و براي 24 ساعت تعطيلات آخر هفته ، دو دلار . اگر هم اتاقي اين دانشجو در هر زمان از 24 ساعت شبانه روزي ـ حتي در بيست و سومين ساعت ـ سيگار مي كشيد دريافت يك دلار تعيين شده تا 24 ساعت بعد به تأخير مي افتاد . اين برنامه آنچنان موفقيت آميز بود كه همه ي پولهاي دانشجوي تغيير دهنده ي رفتار ، در پايان ماه ته كشيد . با اين حال ، هر دو نفر از نتيجه كار خود راضي بودند . با پي گيري اين عمل ، دانشجو شش هفته بعد از پايان برنامه ، گزارش داد كه هم اتاقي او سيگاري روشن كرد و بعد از آن كه پكي به آن زد ، سيگار را به دور انداخت .

در پژوهشي كه به منظور كم كردن سر و صداي دانش آموزان يك كلاس با استفاده از روش حذف آموزي اجرا شد ، نتايج زير گزارش شده است. اين پژوهش بوسيله اشميد والريش (1269 ) در يك كلاس چهارم دبستان كه شامل 29 دانش آموز بود ، اجرا گرديد . به دانش آموزان كلاس گفته شد كه اگر در طول 50 دقيقه وقت هر كلاس ، سرو صدا نكنند و كارهاي موظف خود را انجام دهند ، در پايان هر جلسه مي توانند 15 دقيقه به سالن ورزش بروند و به بازي مورد علاقه خود بپردازند . اما اگر رفتار دانش آموزان در كلاس چنان كه رضايت معلم را جلب نكند ، از اين امتياز برخوردارند نخواهند بود . شكل روبرو يافته هاي اين پژوهش را نشان مي دهد.

چنان كه در شكل مشاهده مي شود ، ميزان سرو صداي دانش آموزان در جلسات اول تا دهم خط پايه بسيار بالاست . در مرحله آزمايش كه روش حذف آموزي ( تقويت ساير رفتارهاي دانش آموزان ، به جز رفتار نامطلوب ايجاد سر و صدا ) به اجرا در مي آيد ، از ميزان سر و صداي دانش آموزاني در كلاس به مقدار زياد كاسته مي شود .