انقلاب‌ اطلاعات‌ و فناوري‌ رايانه‌اي‌ و ارتباطات‌، جامعه‌ جهاني‌ را به‌ واسطة‌ توسعه‌ پيشرفت‌ در حوزه‌ وسايل‌ ارتباطي‌، در دو بُعد زمان‌ و مكان‌ متراكم‌ كرده‌ است‌. حاصل‌ اين‌ توسعه‌ و پيشرفت‌ تشكيل‌ دهكده‌ جهاني‌ است‌ كه‌ در آن‌، انسان‌ها هرچند بسيار به‌ هم‌ نزديك‌ شده‌ و از ناامني‌ بي‌خبري‌ رهايي‌ يافته‌اند، اما در مقابل‌ به‌ خاطر ظهور پديده‌ «جهاني‌شدن‌» به‌ ويژه‌ در حوزه‌ فرهنگ‌، با ناامني‌ جهاني‌ مواجهند. زيرا هويت‌ فرهنگي‌ و ديني‌ جوامع‌ از سوي‌ تهاجم‌ فرهنگي‌ تهديد مي‌شود. كاستلز جهان‌ آينده‌ را صحنه‌ كارزار دو قدرت‌ معتبر يعني‌ جهاني‌شدن‌ و هويت‌ مي‌داند. جهاني‌ شدن‌ ابعاد مختلفي‌ دارد كه‌ همه‌ آنها در سايه‌ فناوري‌ اطلاعات‌ به‌ منصه‌ ظهور رسيده‌ است‌ و آنچه‌ در اين‌ مقاله‌ موردنظر است‌ بُعد ارتباطي‌، امكان‌ و سهولت‌ ارتباطات‌ جهاني‌ است‌. از اين‌ روي‌ گرچه‌ موضوع‌ تحت‌عنوان‌ «جهاني‌شدن‌» قرار مي‌گيرد اما براي‌ مشخص‌ كردن‌ بُعد موردنظر، عنوان‌ «جامعه‌ اطلاعاتي‌» را برگزيديم‌ طبق‌ تعريفِ «جهاني‌ شدن‌ از برخي‌ جهات‌ نوعي‌ انقلاب‌ ارتباطي‌ است‌.» امروزه‌ احساس‌ زندگي‌ در يك‌ جهان‌ تا حد زيادي‌ نتيجه‌ برد بين‌المللي‌ رسانه‌هاي‌ ارتباطي‌ است‌. برنامه‌هاي‌ خبري‌ تلويزيون‌، مجموعه‌ گوناگوني‌ از تصاوير بين‌المللي‌ ارائه‌ مي‌كنند و يك‌ نظام‌ جهاني‌ اطلاعاتي‌ به‌ وجود آمده‌ است‌. مفهوم‌ محوري‌ ديگري‌ يعني‌ «دين‌» نيز در پارادايم‌ جهاني‌ شدن‌ كمتر به‌طور مستقل‌ مورد بحث‌ قرار گرفته‌ است‌. مباحث‌ عمدتاً تحت‌عناوين‌ «فرهنگ‌»، «هويت‌»، «سنت‌» و «مليت‌» و نسبتشان‌ با جهاني‌ شدن‌ مورد بحث‌ است‌. البته‌ مي‌دانيم‌ كه‌ عملكرد «دين‌» در جامعه‌ اطلاعاتي‌ گرچه‌ به‌ لحاظ‌ روشي‌ مشكل‌ است‌ ولي‌ دستيابي‌ به‌ ايده‌ نظري‌ متفكران‌ در اين‌باره‌ به‌ دليل‌ اهميت‌ دين‌ براي‌ آنها آسان‌ است‌. در اين‌ مقاله‌ سعي‌ مي‌شود از خلال‌ مباحث‌ كلي‌ مذكور، ايده‌هاي‌ مربوط‌ به‌ جايگاه‌ دين‌ به‌ ويژه‌ دين‌ اسلام‌ (در صورت‌ امكان‌ با قرائت‌ شيعي‌) مورد كنكاش‌ قرار گيرد. «هر چند جهاني‌ شدن‌ در برخي‌ از زمينه‌هاي‌ زندگي‌ روزمره‌ بديهي‌ و آشكار به‌ نظر مي‌رسد، اما در همه‌ حوزه‌ها موضوعي‌ كاملاً روشن‌ و مشخص‌ نيست‌. فرهنگ‌ پديده‌اي‌ پيچيده‌ و ابهام‌آميز است‌ و مي‌تواند جلوه‌هاي‌ بسيار متفاوتي‌ به‌ خود گيرد». به‌هر حال‌، با همه‌ پيچيدگي‌هاي‌ مفهوم‌ دين‌ (Riligon) و همچنين‌ سكولارشدن‌ (Secularization) و تعدد مفهومي‌ آن‌ از قبيل‌ زوال‌ دين‌، سازگاري‌ دين‌ با اين‌ جهان‌، جدايي‌ دين‌ از جامعه‌ و اختصاص‌ به‌ قلمرو شخصي‌، جايگزيني‌ صورت‌هاي‌ مذهبي‌ به‌ جاي‌ باورها، تقدس‌زدايي‌ از جهان‌ و در نهايت‌ حركت‌ از جامعه‌ «مقدس‌» به‌ «جامعه‌ سكولار» اين‌ سؤال‌ مطرح‌ مي‌شود كه‌ در جامعه‌ كنوني‌ دين‌ چه‌ جايگاهي‌ دارد؟ آيا دين‌ در جامعه‌ اطلاعاتي‌ تضعيف‌ شده‌ است‌؟ به‌ عبارت‌ دقيق‌تر آيا همبستگي‌ مثبت‌ ميان‌ اطلاعاتي‌ شدن‌ جامعه‌ و سكولاريزاسيون‌ وجود دارد؟ دين‌ در آينده‌ چه‌ جايگاهي‌ خواهد داشت‌؟ به‌ صورت‌ ويژه‌ آيا با رشد ارتباطات‌ با پديده‌ سكولاريزاسيون‌ مواجه‌ خواهيم‌ شد؟ سكولاريزاسيون‌ با كدامين‌ معني‌؟ * تحديد ابعاد موضوع‌ كربي‌ در تعيين‌ پرسش‌ از وضعيت‌ آيندة‌ دين‌ در جامعه‌ اطلاعاتي‌، به‌ دو بُعد آينده‌ يعني‌ «بُعد توصيفي‌» (Descriptive) و «بُعد تجويزي‌» (Prescriptive) اشاره‌ مي‌كند. بُعد توصيفي‌، واقعيت‌ عيني‌ مذهب‌ را توصيف‌ مي‌كند در حالي‌ كه‌ بُعد تجويزي‌ موقعيت‌ مطلوب‌ ترسيم‌ مي‌نمايد و هر كدام‌ از ابعاد به‌ شيوه‌ «امكاني‌» (Possible) و «احتمالي‌» (Probable) پاسخ‌ داده‌ مي‌شود. در شيوه‌ امكان‌، صور متصور ترسيم‌ مي‌گردد، ليكن‌ در شيوه‌ احتمالي‌ صور محتمل‌ پيش‌بيني‌ مي‌شود در اين‌ مقاله‌ هدف‌ پيش‌بيني‌ موقعيت‌ احتمالي‌ دين‌ (به‌ ويژه‌ اسلام‌) همگام‌ با رشد ارتباطات‌ است‌. يكي‌ از ابعاد مهمي‌ كه‌ بايد بررسي‌ شود اين‌ است‌ كه‌ به‌ چه‌ روشي‌ مي‌توان‌ موقعيت‌ مذهب‌ را پيش‌بيني‌ كرد؟ دانشمندان‌ از چه‌ شيوه‌هايي‌ سود جسته‌اند؟ اصولاً آيا جامعه‌ بشري‌ اطلاعاتي‌تر مي‌شود؟ يعني‌ آيا ارتباطات‌ رشد فزاينده‌ و يكنواختي‌ دارد؟ چگونه‌ مي‌توان‌ اين‌ روند را سنجيد؟ اكثر متفكران‌ همچون‌ استفانو پيس‌ (StefanoPace) فرايند رشد ارتباطات‌ جهاني‌ را به‌ ويژه‌ با توجه‌ به‌ پديده‌ اينترنت‌ مفروض‌ گرفته‌ و درصدد بررسي‌ جايگاه‌ دين‌ در آينده‌ جامعه‌ بشري‌ هستند. البته‌ شتاب‌ ارتباطات‌ جهاني‌ قابل‌ درك‌ بوده‌ و نياز به‌ پژوهش‌هاي‌ تجربي‌ ندارد. پس‌ براي‌ بررسي‌ وضعيت‌ دين‌ در جامعه‌ اطلاعاتي‌ به‌ ويژه‌ پيش‌بيني‌ چشم‌انداز آينده‌، دو پرسش‌ بايد بررسي‌ شود: اول‌، ارتباطات‌ جهاني‌ به‌ كجا ختم‌ مي‌شود؟ دوم‌، دين‌ همگام‌ با رشد ارتباطات‌ چه‌ وضعيتي‌، پيدا مي‌كند؟ براي‌ پاسخ‌ به‌ اين‌ پرسش‌ها دو رويكرد نظري‌ ترسيم‌ مي‌شود؛ رويكرد «درون‌ ديني‌» و مطالعه‌ متون‌ مقدس‌ Studing Sacred Text و رويكرد «برون‌ ديني‌» و عملي‌ كه‌ خودش‌ متضمن‌ چندين‌ روش‌ است‌. اين‌ روش‌ها همچون‌ «فرافكني‌ روند» (Extraprojection) ، نگرش‌ سنجي‌، تحليل‌ انعكاس‌ دين‌ در رسانه‌ها و استدلال‌ مفهومي‌ ـ ذاتي‌ به‌ هنگام‌ بررسي‌ هر كدام‌ از نظريه‌ها توضيح‌ داده‌ خواهد شد. ابتدا رويكرد درون‌ ديني‌ معطوف‌ به‌ آينده‌، با توجه‌ به‌ متون‌ شيعي‌ مورد بررسي‌ قرار مي‌گيرد. * رويكرد درون‌ ديني‌ در متون‌ اسلامي‌، از يك‌ جامعه‌ جهاني‌ خبر داده‌ شده‌ است‌ كه‌ در آن‌ ارتباطات‌ به‌ اوج‌ مي‌رسد. شايد تصور چنين‌ جامعه‌اي‌ كه‌ در احاديث‌ اسلامي‌ به‌ تصوير كشيده‌ شد، چند دهه‌ پيش‌ خيال‌پردازانه‌ به‌نظر مي‌رسيد. اما امروزه‌ با توجه‌ به‌ رشد تكنولوژي‌، تحقق‌ عيني‌ آن‌ وعده‌ها، نويدبخش‌ به‌ نظر مي‌رسد. ابوربيع‌ شامي‌ مي‌گويد: از امام‌ صادق‌ (ع‌) شنيدم‌ كه‌ فرمود، «زماني‌ كه‌ قائم‌ ما ظهور نمايد، خداوند گوش‌ها و چشمان‌ شيعيان‌ ما را به‌ گونه‌اي‌ تقويت‌ مي‌كند كه‌ ميان‌ آنان‌ و قائم‌ (ع‌) نياز به‌ پيك‌ نيست‌، آن‌ حضرت‌ با آنان‌ سخن‌ مي‌گويد و آنان‌ سخن‌ او را مي‌شنوند، در حالي‌ كه‌ وي‌ در جايگاه‌ خويش‌ قرار دارد او را مي‌بينند». اين‌ حديث‌ «نظريه‌ امتداد» مك‌ لوهان‌ را تداعي‌ مي‌كند كه‌ راديو را امتداد شنوايي‌ انسان‌ و هر يك‌ از رسانه‌ها را امتداد يكي‌ از حواس‌ انسان‌ تلقي‌ مي‌كند در جامعه‌ جهاني‌ نويد داده‌ شده‌ از سوي‌ متون‌ ديني‌، شرق‌ و غرب‌ عالم‌ به‌ هم‌ وصل‌ مي‌شود. به‌ تعبير امام‌ صادق‌ (ع‌) «در زمان‌ قائم‌ (ع‌) مومن‌ كه‌ در شرق‌ است‌ برادر خود را كه‌ در غرب‌ وجود دارد خواهد ديد، و نيز مومني‌ كه‌ در مغرب‌ است‌ برادر خويش‌ را در مشرق‌ مي‌بيند.». علم‌ و فناوري‌ در جامعه‌ موعود به‌ اوج‌ شكوفايي‌ مي‌رسد. امام‌ صادق‌ (ع‌) در روايتي‌ مي‌فرمايند: «علم‌ و دانش‌ 27 بخش‌ است‌، تا زمان‌ ظهور دو بخش‌ را مردم‌ كشف‌ مي‌كنند، 25 بخش‌ بقيه‌ را قائم‌ (عج‌) در ميان‌ مردم‌ منتشر مي‌سازد. و علم‌ و دانش‌ به‌ كمال‌ خود مي‌رسد، . همزمان‌ با رشد و فناوري‌ و دانش‌، دين‌ نيز به‌ كمال‌ خود مي‌رسد، دين‌ حقيقي‌ كه‌ حتي‌ ائمه‌ هدي‌