هر رشته اي از رشته هاي گوناگون علوم را پايه ها و اركاني است كه مسائل مربوط در حوزه آن علم بر محور آن اصول مي چرخند. و در ارتباط با آن اصول معنا مي دهند، و آنگاه كه يكي از اركان مربوط متزلزل شود مجموعه آن سازمان فكري و علمي متزلزل خواهد شد.

مديريت نيز همانند ديگر رشته هاي علوم از اين قاعده مستثني نيست و به عنوان يكي از رشته هاي علوم انساني داراي اركان و اصولي است كه شامل برنامه ريزي، سازماندهي، هماهنگي، نظارت و كنترل مي باشد. بنابراين نظارت و كنترل يكي از اجزاي اصلي مديريت به شمار مي رود به گونه اي كه بدون توجه به اين جزء ساير اجزاي مديريت مثل برنامه ريزي، سازماندهي و هدايت نيز ناقص بوده و تضميني براي انجام درست آنها وجود ندارد. در واقع زماني كه يك برنامه تهيه شد و براي اجراي آن سازماندهي صورت گرفت و رهبري و هدايت آن مشخص شد، انتظار اين است كه هدفهاي برنامه تحقق پيدا كند و در اجراي برنامه، اطمينان وجود داشته باشد كه روند حركت دقيقاً به سوي هدفهاي تعيين شده است.

بنابراين مدير به عنوان يكي از وظايف اصلي خود بايد شيوه ها، امكانات و عمليات گوناگون تشكيلات را زير پوشش نظارتي قرار دهد تا حركت دستگاهها به انحراف و امكانات موجود به هدر نرود.

ضرورت مديريت در اسلام

در اجتماع منافع و مقاصد اشخاص با يكديگر ارتباط و اشتراك پيدا مي كند و براي هر چه مطلوبتر شدن اين ارتباط و پايمال شدن حقوق، تعيين وظايف، معرفي حدود و رعايت حقوق ضرورت دارد تا حق از باطل و راستي از كژي مشخص گردد. اينجاست كه هماهنگي بين افراد و واحدهاي اجتماعي، هدايت بسوي هدف، نظارت بر ضوابط و ارزشيابي كارها، ضرورت مديريت را روشن مي سازد.

از ديدگاه اسلام ضرورت مديريت تا آنجاست كه اگر گروهي قصد مسافرت داشته باشند، درحالي كه تعدادشان از سه نفر هم كمتر نباشد بايد يكي از آن سه را به عنوان مدير برگزينند تا روح نظم و انضباط را بر اجتماع كوچك حاكم گردانند، تا كارها در ناه نظارت و هماهنگي مدير نتيجه مطلوب را به دست آورد.

پيغمبر اسلام حضرت محمد(ص) فرمود:“الاكان ثلاثه في سفر فليد مروااحدهم”

“ هرگاه در مسافرت تعداد مسافران به سه نفر رسيد بايد يكي از آنها مديريت گروه را به عهده گيرد.”( كنزل العمال، جلد6،ص717)

بنابراين ضرورت مديريت در زندگي اجتماعي تا آنجاست كه حتي بسياري از حيوانات كه به صورت اجتماعي زندگي مي كنند بر اساس فرمان غريزه، مديري را بر مي گزينند تا در اداره محيط اجتماعي خود ناظر به ضوابط و مسئوليتها باشد، مطالعه در زندگي زنبور عسل و مورچگان مي تواند اين معنا را كاملاً روشن نمايد.

قرآن كريم ضرورت مديريت را در موارد گوناگون و با شكلها و شيوه هاي خاصي بيان مي دارد تا جامعه بشري را به اين اصل اساسي متوجه سازد. در قرآن كريم آمده است:

“ و قال موسي لاخيه هارون اخلفني في قومي”

“ موسي به برادرش هارون گفت: تو درميان قوم من جانشينم باش.”( سوره اعراف آيه 142)

همچنين پيامبر اسلام نيز همانند ديگر پيامبران الهي، از جانب خداوند مامور شد تا در آخرين سال عمرش در سفر حجه الوداع، جانشين خويش را به مردم معرفي نمايد و به طور رسمي و اختصاصي، با منصوب نمودن علي(ع) به خلافت و امامت، تكليف مديريت را در امور دين و دنياي امت اسلامي مشخص سازد.

“ يا ايهاالرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس”

“ اي پيغمبر! آنچه از جانب خداي تو، در مورد معرفي علي(ع) بر تو نازل گرديده ابلاغ كن و اگر كار معرفي مديريت امت اسلامي صورت نگيرد رسالت خدا را انجام نداده اي، دلهره نداشته باش كه خداوند تو را از شر مردم بدخواه حفظ مي كند.”( مائده، آية 67)

{ سازمان بدون وجود يك سيستم كنترل در تحقق هدفهاي خود موفق نبوده و نمي تواند از منابع خود بدرستي استفاده كند.}

تعاريف كنترل و نظارت

در مورد كنترل و نظارت تعاريف مختلفي شده است كه تعدادي از آن به شرح زير آورده مي شود: