چكيده‌

انتظار بشر از دين‌ از مباحث‌ زيربنايي‌ است‌ كه‌ در سال‌هاي‌ اخير مورد توجه‌ انديشه‌وران‌ قرار گرفته، و نگارنده‌ درصدد است‌ تا اين‌ مسأله‌ را از منظر عارفان‌ و عرفان‌ نظري‌ بررسي‌ كند؛ البته‌ عنوان‌ انتظار بشر از دين، در منابع‌ عرفاني‌ يافت‌ نمي‌شود؛ ولي‌ مفاهيمي‌ مانند شريعت، طريقت، حقيقت، رسالت، نبوت، ولايت‌ و انسان‌ كامل‌ مي‌توانند ديدگاه‌ معيني‌ را در اين‌ حوزه‌ به‌ ارمغان‌ آورند. مهم‌ترين‌ نياز بشر به‌ دين‌ در عرفان‌ اسلامي، معرفت‌ ذات‌ حق‌ تعالي، اسما، صفات، احكام، اخلاق، تعليم‌ به‌ حكمت‌ و قيام‌ به‌ سياست‌ است.

در ادامة‌ مقاله، ديدگاه‌ عارفاني‌ چون‌ محيي‌الدين‌ بن‌ عربي، حمزه‌ فناري، عزيزا نسفي، عبدالصمد همداني، سيدحيدر آملي‌ دربارة‌ انتظار بشر از دين‌ مطرح، و در پايان‌ به‌ مقايسة‌ دين‌ اسلام‌ و عرفان‌ نظري‌ اشاره، و عدم‌ مطابقت‌ كلي‌ اين‌ دو حوزه‌ تبيين‌ شده‌ است؛ گرچه‌ اهداف‌ عرفان‌ كه‌ سير و سلوك‌ و قرب‌ الاهي‌ است، از دين‌ اسلام‌ ظهور مي‌يابد.

واژگان‌ كليدي: شريعت، نبوت، ولايت، رسالت، انسان‌ كامل، عرفان‌ نظري، عرفان‌ عملي، انتظار بشر از دين، عارفان‌ اسلامي، طريقت، حقيقت، عرفان.

عارفان‌ اسلامي‌ در منابع‌ عرفاني‌ خود، مسأله‌ يا بحثي‌ را با عنوان‌ نياز انسان‌ به‌ دين‌ يا انتظار بشر از دين‌ نگشوده‌اند؛ ولي‌ ذيل‌ عناويني‌ چون‌ شريعت، طريقت، حقيقت‌ يا رسالت، نبوت‌ و ولايت‌ و نيز انسان‌ كامل‌ و حقيقت‌ محمديه، مطالب‌ ارزنده‌اي‌ نگاشته‌اند كه‌ به‌ مباحث‌ ما ارتباط‌ محكمي‌ دارد. در اين‌ نوشتار، افزون‌ بر تبيين‌ پاره‌اي‌ از مفاهيم‌ عرفاني، به‌ اختصار، ديدگاه‌هاي‌ برخي‌ از چهره‌هاي‌ برجستة‌ عرفان‌ اسلامي‌ را بيان‌ خواهيم‌ كرد.

مقام‌ نبوت، خبر و اطلاع‌دادن‌ از حقايق‌ الاهيه‌ و معارف‌ رباني‌ از حيث‌ ذات، صفت‌ و اسم‌ است. اين‌ مقام، بر دو قسم‌ نبوت‌ تعريف‌ و نبوت‌ تشريع‌ منشعب‌ شده‌ است. نبوت‌ تعريف، معرفت‌ ذات، صفات، اسما و افعال، و نبوت‌ تشريع، نبوت‌ تعريف‌ افزون‌ بر تبليغ‌ احكام، تأديب‌ به‌ اخلاق، تعليم‌ به‌ حكمت‌ و قيام‌ به‌ سياست‌ است، و اين‌ قسم‌ از نبوت‌ را رسالت‌ نيز مي‌گويند.2 مقصود از نبي، انسان‌ كاملي‌ است‌ كه‌ از جانب‌ خداوند مبعوث‌ شده‌ تا بندگان‌ او را به‌ نيازمندي‌هاي‌ آنان‌ آگاه، و از گناه‌ دور كند؛ چنان‌كه‌ حق‌تعالي‌ مي‌فرمايد:

لقد من‌ا علي‌ المؤ‌منين‌ اذ بعث‌ فيهم‌ رسولاً‌ يتلوا عليهم‌ آياته‌ و يزكيهم‌ و يعلمهم‌ ... لفي‌ ضلال‌ مبين.3

نيز مي‌فرمايد:

ولولا فضل‌ا عليكم‌ و رحمته؛4‌ ‌ اگر [به‌ واسطة‌ بعثت‌ انبيا و فرستادن‌ كتاب‌هاي‌ آسماني‌ و اداي‌ تكاليف] فضل‌ و رحمت‌ خداوند بر شما نمي‌بود، هرگز هيچ‌ يك‌ از شما پاك‌ نمي‌شديد:

ما زكي‌ منكم‌ من‌ احد ابداً؛5

‌ ‌يعني‌ در غير اين‌ صورت، هيچ‌ يك‌ از شما از تاريكي‌ و گمراهي‌ و بدبختي‌ دنيا و آخرت‌ رهايي‌ نمي‌يافتيد.

عارفان‌ اسلامي‌ در تقسيم‌بندي‌ ديگري، نبوت‌ را به‌ دو قسم‌ «نبوت‌ مطلقه» و «نبوت‌ مقيده» تقسيم‌ كرده‌اند. نبوت‌ مطلقه، عبارت‌ از آگاهي‌ بر حقايق‌ الاهي‌ و دقايق‌ رباني‌ است؛ آن‌گونه‌ كه‌ تحقق‌ دارند؛ بنابراين، نبوت، مستلزم‌ آگاهي‌ از حقايق‌ ممكنات، اعم‌ از موجود و غيرموجود و ماهيات‌ معدومه‌ و اعيان‌ ثابته‌ است‌ و نبوت‌ مقيده، اخبار از حقايق‌ الاهي‌ يعني‌ معرفت‌ ذات‌ حق‌تعالي، اسما، صفات‌ و احكام‌ الاهي‌ است. نبوت‌ مطلقه‌ و مقيده، براي‌ هيچ‌ كس‌ جز كسي‌ كه‌ مستحق‌ و سزاوار خلافت‌ الاهي‌ باشد، ميسر نخواهد شد و چنين‌ كسي‌ بايد بالفعل‌ و در عمل، خليفه‌ باشد؛ بنابراين، نبوت‌ مطلقه‌ و مقيده، به‌ حقيقت‌ محمديه‌ باز مي‌گردند. انبيا، علوم‌ الاهي‌ را فقط‌ از وحي‌ خاص‌ الاهي‌ دريافت‌ مي‌كنند؛ زيرا بر قصور و ناتواني‌ عقل‌ از ادراك‌ آن‌ امور عالمند.6 نتيجة‌ سخن‌ آن‌ كه‌ از اين‌ بحث‌ مختصر در باب‌ نبوت‌شناسي‌ روشن‌ شد كه‌ انتظار بشر از دين‌ از ديدگاه‌ عارفان‌ اسلامي، آگاهي‌ از معرفت‌ ذات، صفات، اسما، افعال، احكام، اخلاق، تعليم‌ به‌ حكمت‌ و قيام‌ به‌ سياست‌ است.