حضرت علي عليه السلام پايه هاي صبر را چهار چيز برشمردند :

والصبر منها علي اربع شعب :علي الشوق والشفق والزهد والترقب

دراينجا و در اين قسمت به شرح پايه هاي صبر مي پردازيم و ابتدا از شوق که اولين پايه هاي آن است آغاز مي نمائيم.

شوق و رغبت:

اميرالمؤمنين (عليه السلام) در بيان اين پايه از صبر مي فرمايند :

«فمن اشتاق الي الجنه سلاعن الشهوات »

آن کس که اشتياق به بهشت دارد شهواتش کاستي مي گيرد .

حضرت (عليه السلام) در اين توضيح دو نوع شوق و رغبت را در مقابل يکديگر قرار داده اند : يکي شوق رسيدن به بهشت و ديگري شوق به شهوات.

در ابتدا بايد دانست شهوت چيست و اين مفهوم چه مصاديقي در بردارد.

در تعريف لغوي شهوت گفته اند «شهي النسيء » يعني دوست داشت آن را و شهوت يا شهوات يعني خواهاني تن ، آرزو. 1

آنچه از اين تعريف به ذهن انسان مي رسد هر آنچه است که جسم خاکي انسان خواهان و آرزومند آن باشد از قبيل خوراک، پوشاک ، زينتها ، نيازهاي جنسي و ... براي اينکه بيشتر و بهتر بتوانيم اين سخن امير المؤمنين (عليه السلام) را درک نمائيم بهتر است بيشتر درمورد شهوات و خواسته هاي انسان بررسي شود.

آنچه از کتابهاي روانشناسان در مورد خواسته هاي انسان برمي آيد اين است که رفتار انسان هميشه ناشي از عواملي است که به دو دسته تقسيم مي گردند: « يک دسته خصوصيات، توانائي ها و قدرتهاي کم و بيش دائمي هستند و دسته ي ديگر يک رشته مراحل موقتي اند که مهمترين آنها را انگيزه ها تشکيل مي دهند ... انگيزه در آدمي ايجاد نيرو مي کند. مثلا گرسنگي يا تشنگي درفرد حالتي به وجود مي آورند که درتعقيب هدفهاي مربوطه کوشش مي نمايد ..مثلا گرسنگي ايجاد انقباضات دردناک شکمي وتشنگي خشکي دهان وگلو را سبب مي شود .اين محرکها باعث هدايت رفتار خواهند شد وارگانيزم درتکاپوي غذا وآب مي افتد ... انگيزه درروانشناسي مانند مفهوم مغناطيس درفيزيک است وبراي توضيح وتوصيف رفتار بکار ميرود »2

انگيزه هاي اصلي انسان شامل گرسنگي ،تشنگي ،جنسي ، انگيزه هاي مادري واکتشاف (کنجکاوي) مي شود 3 که البته درميان اين انگيزه ها شدت وضعف هم وجود دارد مثلا براثر تشنگي زياد ،انسان گرسنگي خويش را فراموش مي کند ويا گرسنگي بيشتر از نياز جنسي درانسان کشش ايجاد مي کند بطوريکه شخص گرسنه ديگر علاقه اي به برطرف کردن مثلا حس کنجکاوي خويش ندارد .

امروزه روانشناسان به طرح نيازها از ديدگاه «مازلو» بيش ازهمه اهميت مي دهند. دراين نيازها به صورت يک سلسله از پائين به طرف بالا تنظيم گرديده است . طبقه ي بالاتر استحکام نخواهد يافت مگر اينکه طبقه هاي پائين استحکام داشته باشند. دراين سلسله مراتب دو دسته نياز وجود دارد : يکي نيازهاي بنيادي ودوم نيازهاي رشد يا رده بالا .

نيازهاي كمبود يا بنيادي از اين قرار است:

ا- نيازهاي فيزيولوژيك

2- نيازهاي امنيتي

3- نيازهاي عشق و وابستگي

4- به عزت نفس.

نيازهاي رشد بدين شرح است :

1- نيازهاي شناختي

2- نيازبه زيبايي شناختي

3- نياز به خود شکوفايي.

نيازهاي فيزيولوژيک با دفع نيازهاي بدني مثل غذا ،آب ،خواب واکسيژن ارتباط دارد . تجربه نشان داده است که وقتي اکثر افراد به غذا وآب نياز دارند ، به عشق ودلبستگي ويا حرمت نفس هيچگونه توجهي ندارند . تاريخ به نمونه هاي فراواني اشاره دارد. مجله ي «ادمنتون» ازقول يکي از بازماندگان قحطي سال 1933 دراوکراين که حدود 5/4 ميليون نفر تلفات داشت مي نويسد : همه ي فکر وذکر مردم غذا بود هيچ انديشه يا وضع ديگري جز غذا توجه قحطي زدگان را به خود جلب نمي کرد نسبت به هيچکس احساس همدردي نمي شد ... هرکس چون حيوان گرسنه اي به نظر مي رسيد ومانند يک جانور وحشي به غذا حمله مي برد همه ي رفتار هاي طبيعي وانساني به فراموشي سپرده شده بودند.»4

دربالاترين رده نيازها، نياز به خود شکوفايي ديده مي شود همان طور که از آن تعبير به رشد مي شود. خودشکوفايي يا رشد ازديدگاه «مازلو» داراي اين تعريف است : « آنچه آرزوي انسان است وبايد به آن نائل شود تا به آرامش وامنيت دست يابد » 5

با توجه به تعريف لغوي شهوت که همان خواسته هاي تن است ومطالبي که درمورد نيازهاي انسان گفته شد مي توان نتيجه گرفت که منظور ازشهوات همان نيازهاي بنيادين وفيزيولوژيک انسان است . نيازهاي رشد را نمي توان جزء نيازهاي تن خاکي انسان دانست همانطور که درطبقه بندي نيازها هم جزء نيازهاي فيزيولوژيک قرار نگرفته است .

همانطور که گفته شد اميرالمؤمنين عليه السلام دراين حکمت به مقابله دونوع خواسته ي انسان پرداخته است. دريک طرف شهوات که همان نيازهاي فيزيولوژيک انسان است ودرطرف ديگر شوق به بهشت که همان نياز به رشد انسان است ومي فرمايند : «هرکس شوق به بهشت پيدا کرد شهواتش کاستي مي گيرد »