سفال قرون 3 و 4 هجري

قرن 3 هجري شروع و تلاشهاي فرهنگي و اقتصادي در حيات جامعه است پس از دو قرن ساده زيستي و حذف تجمل گرايي و همگاني شدن امكانات جامعه ،زمينه هاي رشد وتوسعه انديشه هاي انساني فراهم شده است به طوري كه شكوفايي اين فعاليت ها را در قرن 4 هجري مي توان ديد .

دانشمندان معلمان بويژه ايرانيان در اين قرن حاصل تفكرات فلسفي يونيان را در قالب تجربيات علمي و عملي در زمينه شناخت علوم و فنون به جهان عرضه كردند وبا ترجمه كتابهاي يوناني و سانسكريت و تدوين كتب عربي وفارسي زمينه پيشرفت و تسريع انديشه هاي آن دوره را به سوي شكوفايي فراهم نموده ، -0 آثار سفالي بيش از هر اثر باقيمانده اي منعكس كننده اين تحولات است زيرا سير تطور و تكامل انديشه ها از روي نوع تزئينات نوشته هاي كوفي روي سفالها و تجربيات انجام شده د رزمينه عقيه لعاب هاي مختلف و كشف لعابهاي جديد ورنگهاي مختلف مي توان ديد در پايان قرن 4 موفقيتهاي ارزنده اي در زمينه شناخت اكسيد فلزات و فرمول تركيبات آنها براي رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود سفالگران باتكيه براين دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و كنترل حرارت و تغيير در شكل كوره ها توانستند تحولي عظيم و چشمگير در خلق ظروف سفالي با تزئينات بسيار چشم نواز وارزشمند به وجود آورند . 0-0 در طبقه بندي سفالهاي دروه اسلامي سفالي قرن 3و 4 را بنام سفالهاي ساماني شناسايي كرده وويژگيهاي فن و زيرين موسوم به لعاب گلي را به اين دوره نسبت داده اند . اين گروه ازسفالها بيشتر در شمال شرق ايران در مراكزي مانند نيشابور ، سمرقند و جرجان معمول بوده است فنون تزئين متداول در اين دوره چنين است .

الف – لعاب گلي : در اين نوع تزئين ظروف ساخته شده از گل را كه معمولا داراي خمير نخودي يا قرمز بوده است پس از خشك شدن در دو غابي از گل نخود رنگ فرو مي بردند . طوري كه داخل و خارج آن بطور يكنواخت با اين دوغاب پوشانده مي شد و پس از خشك شدن ظروف را به نقوش مورد نظر مي آراستند اين نقوش معمولا ساده بود و شامل يك جمله يا كلمه كوفي مي‌شد كه در كف داخلي يا برحاشيه لبه داخلي ظروف نوشته مي شده سپس ظروف را با لعاب شيشه اي پوشاندند و به كوره مي بردند . معمولا براي ظروف ساده يك رنگ از تركيب لعاب گلي كه سيليس هم به آن اضافه مي‌شده استفاده مي كردند كه اين كار در يك مرحله انجام مي شده در نهايت ظروف به رنگ شيري براق در مي آمد . ظروف مزين به لعاب گلي معمولا درچهار گروه مطالعه مي شود .

سفالينه با پوشش گلي و نقوش سياه روي زمينه سفيد : ( يكاني و كريمي ، 1364 ، ص 16) اين دسته از ظروف كه مهمترين مركز ساخت آنرا مي توان نيشابور دانست ، با پوشش گلي پوشانده شده و سپس با نقوش سياه رنگ يا قهوه اي تيره و لعاب شفاف مبدلي تزئين شده است ( شكل 3-9) زمينه اين ظروف كاملا شيري رنگ يا سفيد است كه در گوشه اي از لبه داخلي يا كف آن با كلمه يا جمله اي كوتاه تزئين شده است در اوايل قرن 4 تزئينات ديگري شامل نقطه چين هاي مرتب نقش پرندگان گلهاي مسبك به نوشته كوفي تزئين اضافه مي شود از ويژگيهاي كلي تزئينات اين نوع ظروف عدم تراكم نقش وايجاد فضاي خالي در زمينه است ( تصوير 3-9 تا 3-6 ) –0- در ظروف بزرگتر كه لازم بود نوشته كوفي طولاني باشد جملاتي نظير دعاي خير ، روايات ، ضرب المثل ،احاديث منسوب به حضرت محمد ص ) ، حضرت علي (ع) و كلام بزرگان اهل ادب براي تزئين بكار مي رفته است ( تصوير 7-9 و 8-9) در داخل بعضي كاسه ها يا لنگهاي بزرگ نقش آفتابه ديده مي شود كه بطرز بسيار زيبايي با نقش و نگار كه تقليدي از قلمزينهاي آثار فلزي است همراه شده است . در كاوشهاي علمي مشترك موزه مترو پوييتن ومركز باستان شناسي ايران كه گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است در شهر قديم نيشابور نمونه هاي منحصر به فرد با نوشته هاي كوفي بدست آمده كه بنام ظروف كتيبه اي معروف است ظروف كتيبه دار مكشوفه از نيشابور را پژوهشگر ارجمند ، عبدالله قوچاني در سال 1364 در كتابي بنام كتيبه هاي سفال نيشابور معرفي كرده است كه درشناخت اوضاع سياسي – اقتصادي – مذهبي – واجتماعي اين دوره اهميت قابل توجهي دارد .

سفالينه با لعاب گلي و نقوش رنگارنگ روي زمينه سفيد ؟

سفالهاي رنگارنگ ونقوش رنگي روي لعاب گلي بويژه قرن 4 هجري است كه متعلق به دوراني است كه كيمياگران وتهيه كنندگان لعاب با رنگهاي مختلف و اكسيدهاي متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسيم نقوش در انسان ،گلها ،گياهان و حيوانات از رنگهاي ارغواني تيره سياه ، قهوه اي ،زرد و افرايي بصورت پوشش نازك روي زمينه ها و پوشش گلي استفاده كرده اند (تصوير 9-9 و 10-9 ) از نقوش متداول اين دوره مي توان نقش اسب سوار به تقليد از ظروف فلزي ساساني با تلفيقي از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخوار و پرنده مسبك ( نقطه نشان ) ونقش مايه هاي اسليمي و تكرار حروف خط كوفي نام برد كه در داخل كاسه ها ، بشقابها و پيمانه هاي كوچك آبخوري رسم شده است . 0-0 در ميان مراكز ساخت اين نوع ظروف نيشابور از اهميت بسيار برخوردار است و بطور كلي در شرق ايران و نيز در مازندران اين سفال متداول بوده و حتي بنام ظروف ساري نيز ناميده مي شده است . تعداد زيادي كوره هاي پخت اين نوع سفال در جرجان كشف شده و محققان آنجا را مركز ساخت و اشاعه اين سفال مي دانند در مجموع اين نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات وابتكارات سفالگران ايراني محسوب مي شود و پرفسور ميكاهي استاد دانشگاه توكيو اين امور را تاكيد كرده است { پانوشت كياني 1357 ،ص 16 – 17}( تصوير 11-9 ، 12-9 ، 13-9)

سفالينه لعاب گلي با لعابهاي درخشان معروف به زرين فام اوليه :

اين نوع سفال پس از آنكه با پوشش گلي پوشانيده مي شد ،بامجموعه اي از لعابهاي تركيبي رنگين زينت مي يافت و پس از پخت درخشندگي خاص به حالت زرين فام يا خلايي داشت شكل اين ظروف معمولا كانيه ونقوش آنها گلهاي تزئيني همراه با نوشته هاي كوفي بود . وجه تمايز اين ظروف زرين فام با ظروف زرين فام قرن 6و7 در تكامل نقوش ونوع خط و تفكيك رنگ است در قرن 6و7 هجري به جاي خط كوفي از خط نسخ و فارسي دري وپرترهاي انساني و رنگ طلايي يك دست استفاده مي شود سفالينه زرين فام اوليه قرون سوم و چهارم بيشتر در نيشابور ،جرجان ، اصطخر و شوش بدست آمده ( تصوير 14-9 و شكل 4-9 و 5-9 )

سفالينه هاي لعاب گلي با نقوش سياه وروي زمينه ها زرد ، اين نوع سفالينه ها كه در نگاه اول زرد رنگ مي نمايد بصورت لكه هايي قسمت هاي مختلف ظروف را پوشانده است ودر واقع مي توان آنرا زمينه ساخت ظروف سفالي لعابدار معروف به تكنيك لعاب پاشيده دانست كه در جاي خود از آن بحث خواهد شد . تنوع رنگ لعاب در پايان قرن 3 و استفاده گسترده از اين روش براي تزئين ظروف و اشياي سفالي و بعد توليد كاشي براي تزئينات معماري همپا با پيشرفت ساير فنون و علوم ادامه دارد .

بطور كلي سفال لعاب گلي از سفالهاي مشخصه قرن اوليه اسلامي تا اواخر قرن 4 هجري است كه به ترتيب از نوع لعاب گلي شيري رنگ ساده و ساده با تزئين كم شروع شده و به تدريج كتيبه كوفي تمام سطح ظروف را پر مي كند و بعد ها لعاب گلي رنگارنگ سفال متداول قرن 4 مي گردد و پايان اين سده با سفال لعاب پاشيده ساده خاتمه يابد و قرن 5 با سفال نقش كنده و لعاب پاشيده آغاز مي گردد .