فهرست مطالب

مقدمه1

آيش‌بندي و تناوب زمين 2

بررسي كاشت غلات و تناوب در استان خراسان (شهرستان بجنورد)22

ويژگي‌هاي استان خراسان 22

بررسي شرايط هم اقليمي گندم و جو در شهرستان بجنورد 28

يخبندان 38

نمودارهاي بارندگي شهرستان بجنورد47

تفسير نمودارهاي بجنورد 52

تناوب گندم - جو - آيش - گندم – جو 56

اكولوژي گندم 56

تناوب (گردش زراعي گندم) 61

تهيه زمين گندم65

روش‌هاي مختلف كاشت گندم 69

زمان كاشت گندم74

مشخصات گياه‌شناسي جو 75

گردش زراعي جو79

آماده‌سازي زمين 82

مواد غذايي مورد نياز جو 84

زمان كاشت جو85

زمان برداشت جو87

مقدمه

كاشت مكرر يك محصول در يك قطعه زمين و كاشت مداوم زمين باعث تراكم عوامل نامساعد شده و ادامه زراعت را در آن زمين غير ممكن مي سازد . اگر يك كشاورز ، تنها يك محصول در مزرعه خود بكارد يا در يك قطعه زمين هميشه فقط يك نوع محصول توليد كند ، نه تنها از كار و سرمايه خود حداكثر بازده را نخواهد داشت بلكه با مسائلي از قبيل نقصان تدريجي محصول، توسعه بيماريها و آفات، گسترس علفهاي هرزو نقصان باروري خاك، نوسانات قيمت محصول در بازار و عوامل نامساعد محيطي روبرو خواهد گرديد كه در مدت كوتاهي مجموعه اين عوامل موجب ورشكستگي او خواهد شد و براي دوري از اين مشكلات بايستي توليد دو يا چند محصول را مورد توجه قرار داده و براي زراعت خود برنامه مدون داشته باشد.

آيش‌بندي و تناوب زمين

1. آيش بندي Fallowing : عبارت است از تقسيم زمين به قطعات حتي الامكان مساوي براي كشت محصولات مورد نظر .

2. آيشFallow : عبارت است از ناكاشت گذاشتن زمين براي يك يا چند سال به خاطر كمبود امكانات يا آب ويا براي تقويت زمين .

3. تناوبRotation :عبارت است از تسلسل كاشت گياهان مختلف در يك قطعه زمين بر طبق نظم و ترتيب معين طي سالهاي مختلف كه به آن گراش زراعي نيز مي گويند.

4. دوره تناوب Rotation Period : عبارت است از زمان بين دو عبور يك كشت در هر قطعه از زمين كه به آن طول يك تناوب نيز گفته مي شود .يعني تعداد كل سالهايي كه در طول آن محصولات معين زماني را اشغال مي كنند و ميتوان مجددا“ آن را شروع نمود .

آيش بنديFallowing

پس از مطالعه دقيق عوامل طبيعي و عوامل اقتصادي و مطالعه گياهان مختلفي كه كشت آنها در مزرعه مورد نظر امكان پذير است ، بالاخره گياهاني را كه بايد كشت شوند انتخاب و سطح كشت هر يك از آنها را معلوم مي نمايند ، سپس قطعات مختلف مزرعه را بسته به نوع گياهاني كه عمليات كشاورزي مشابه دارند و موقع كشت آنها يك فصل است قسمت بندي مي كنند و در هر قسمت زراعت هاي مشابه را مي كارند ، اين عمل را آيش بندي (Fallowing) گويند .

مثلا“ قسمتي از اراضي را براي كشت غلات پاييزه از قبيل گندم و جو كه عمليات زراعي و فصل كشت مشابه دارند و قسمت ديگر را براي كشت گياهان صيفي از قبيل چغندر قند و پنبه كه فصل كشت آنها در بهاره و عمليات كشت و تهيه زمين آنها نيز مشابه است ، اختصاص مي دهند و ممكن است قسمتي از زمين را هم بدون كاشت بگذارند و چيزي در آن نكارند و اين تقسيم اراضي را به شتوي كاري، صيفي كاري و نكاشت گذاردن را آيش بندي سه قسمتي مي نامند.

حال اگر علاوه بر اين سه قسمت ،قسمتي نيزيونجه يا شبدركاري نمايند ، آيش بندي چهار قسمتي خواهد بود . بنابراين آيش بندي عبارت است از قسمت بندي اراضي به قطعاتي كه از لحاظ عمليات كشاورزي و فصل كشت گياهاني كه در آن مي كارند مشابه باشند.

آيش Fallow

زميني را آيش مي گويند كه براي يك يا چند فصل زراعي كشت نگردد .آيش يكي از روشهاي متداول در تمام مناطق نيمه خشك جهان است و در ايران نيز به مقدار وسيعي معمول مي باشد .در مناطقي كه رابطه نزولات آسماني و تبخير و تعرق طوري است كه باران كافي براي توليد همه ساله محصول وجود ندارد ، آيش ضروري است . با اينكه آيش گذاردن زمين باعث افزايش هزينه واحد زراعي مي گردد ولي در بيشتر موارد اين افزايش هزينه با اضافه عملكرد جبران ميگردد .

اهداف آيش

1. بهبود حاصل خيزي خاك.

2. ذخيره رطوبت در خاك.

3. كنترل علفهاي هرز.

4. كنترل فرسايش خاك.

5. كنترل آفات و بيماريها .

6. به دست آوردن فرصت لازم براي تهيه زمين.

هدف از آيش تابستانه

سيستمي از مديريت رطوبت كه به طور گسترده اي در مناطق نيمه خشك دنيا استفاده ميشود شامل آيش تابستانه است . آيش تابستانه باعث مي شود توليد محصولات زراعي به مناطق خشك دنيا هم توسعه يابد . هدف از آن ذخيره رطوبت خاك به منظور جبران بارندگي سالانه است كه به زحمت براي كاشت سودمند محصولات بر اساس سالانه كافي است.

عمليات سنتي آيش تابستانه شامل آيش زمين بدون كشت براي تمام فصل رويشي است ولي چنانچه نياز باشد خاك كولتيواتور زده ميشود يا با علف كش براي ممانعت از رشد علفهاي هرز و تعرق آنها سمپاشي مي شوند . بدين ترتيب مدت زماني كه ذخاير آب و خاك براي محصول بعدي مجدداً جبران مي شود ، افزايش مي يابد .

كارائي حفاظت آب در آيش تابستانه

آيش تابستانه را نمي توان به عنوان يك روش كارآمد براي حفاظت آب در نظر گرفت زيرا حدود 50% بارندگي تابستانه بر روي خاك بدون پوشش از طريق تبخير و حدود 30 تا 35% از طريق نفوذ عمقي به پايينتر از منطقه ريشه دهي گياه زراعي تلف مي شود و فقط 15 تا 25% در بخش دو متري خاك براي استفاده بوسيله گياه زراعي بعدي باقي مي ماند .

درصد واقعي بارندگي ذخيره شده به تيپ خاك ، مقدار بارندگي و سرعت تبخير بستگي دارد ، به طوري كه دني (1982) اظهار داشته كارايي آن از 3 تا 24% فرق دارد.آيش تابستانه به طور وسيعي در توليد ارقام زمستانه و بهاره استفاده مي شود . در جنوب دشتهاي وسيع ايالات متحده گندم زمستانه به صورت متناوب با آيش تابستانه زماني عملي است كه كل بارندگي سالانه كمتر از 55 تا 60 سانتي متر باشد . در مركز دشتهاي وسيع گندم بهاره در تناوب جايگزين گندم زمستانه مي شود ، زيرا مرگ تابستانه گياهان زراعي مشكل آفرين است و آيش تابستانه در بارندگي سالانه 45 تا 50 سانتي متر به كار مي رود و در شمال دشتهاي وسيع در 35 تا 40 سانتي متر ، باران سالانه از آيش استفاده مي شود .

تناوب زراعي

چنانچه زارعي فقط به توليد يك محصول در مزرعه خود بپردازد و يا هميشه يك محصول را درقطعه زمين بكارد ، نه تنها حداكثر بازده را از كار و عوامل توليد در دراز مدت به دست نمي آورد ، بلكه با مسائلي از قبيل نقصان تدريجي عملكرد طي سالهاي متوالي ، توسعه علفهاي هرز ، آفات و بيماريهاي گياهي ، فرسايش و نقصان باروري خاك ، عدم بهره گيري از عوامل توليد مانند آب آبياري ، نيروي كار و ماشين آلات در بخشي از سال و در نتيجه به هدر رفتن سرمايه ، نوسانات قيمت محصول دربازار و عوامل نامساعد محيطي پيش بيني نشده روبرو مي گردد.

مجموعه اين عوامل موجب شكست سيستم توليد در كوتاه مدت يا دراز مدت خواهد شد . زارع مي بايستي براي پرهيز از اين مشكلات توليد، دو يا چند محصول را در مزرعه خود مورد توجه قرار دهد ، از كاشت مداوم يك محصول در يك قطعه زمين خودداري نمايد و اصول تناوب زراعي را رعايت كند .

توالي زمان كاشت محصولات مختلف را در يك قطعه زمين با ترتيب ثابت تناوب (Rotation ) زراعي مي گويند . تناوب زراعي مطلوب آنست كه باعث افزايش عملكرد محصولات مورد كاشت ( نسبت به كاشت مستمر آنها در يك قطعه زمين ) گشته ، سبب حفاظت آب خاك شده و بازده كار و سرمايه را افزايش دهد .

در جهت نيل به اين هدف پاره اي اصول اساسي به شرح زير در انتخاب گياهان زراعي پيوسته بايد مراعات گردد :

1. گياهان زراعي براي تناوب طوري بايد انتخاب شوند كه قدرت جذب عناصر غذايي ، آب و همچنين عمق نفوذ سيستم هاي ريشه اي آنها مشابه نباشند .

2. از انتخاب گياهاني كه بيماريهاي مشترك دارند ، اجتناب گردد .

3. گياهاني بايد انتخاب شوند كه از نظر جذب عناصر غذايي و رطوبت و ترشحات سمي اثرات سوئي بر روي گياهان بعدي نداشته باشد .

4. گياهان مورد استفاده در سيستم تناوبي طوري بايد انتخاب شوند كه در مواقع مشابه سال به حداكثر آب و نيروي كارگري نياز نداشته باشد .

مزاياي تناوب زراعي صحيح

يك تناوب زراعي كه به حفظ حاصلخيزي و باروري خاك كمك مي كند ، در صورتيكه به طور صحيح برنامه ريزي شده باشد نسبت به يك كشت تك محصولي يا زراعت هاي پياپي تصادفي داراي مزاياي زيادي مي باشد كه منافع حاصل از آن عبارتند از :

1. افزايش محصول : يك طرح تناوب خوب در طولاني مدت به جاي تخليه كردن مواد غذايي و حاصل خيزي خاك آن را نگهداري نموده و بهبود مي بخشد و با تداوم حاصل خيزي خاك باعث افزايش محصول مي گردد .