فهرست مطالب

مقدمه2

فصل اول6

پیشینه تاریخی قلعه درایران و لرستان6

فصل دوم14

قلعه فلک الافلاک14

وجه تسمیه قلعه14

فصل سوم30

سابقه تاریخی قلعه فلک الافلاک30

قلعه فلک الافلاک از عهد پهلوی تا امروز64

فصل چهارم76

ساختار معماری قلعه فلک الافلاک76

نتیجه سخن83

«فهرست منابع»86

مقدمه

قلعه تاریخی و باشکوه «فلک الافلاک» یکی از قلعه‌هاي معروف و با اهمیت سرزمین کهن ایران بشمار مي‌آید. شاید به یقین بتوان گفت درسراسر پهنه ایران زمین، کمتر قلعه‌ای بسان فلک الافلاک مي‌توان یافت که به رغم گذشت سالیانی بس دراز و نشیب، تاکنون توانسته باشد از آشوب زمانه و گزند حوادث و رخدادهای بیشمار، جان سالم بدربرده و همچنان صلابت و استواری خودرا محفوظ بدارد.

فلک الافلاک، میراث پرافتخار نیاکان ما، همدم و همنشین نسلهای بی شمار و یادگار ذوق و هنرو تلاش مردم این سرزمین است. حال برماست تاهمچون پیشینیان این میراث گرانبها و عظیم را پاس بداریم و بعنوان سمبل تاریخ، فرهنگ و تمدن این دیار، آنرا به آیندگان بسپاریم و با شناخت درست وواقعی از سیر پیدایش و تحول آن درادوار متمادی و شناساندن آن به دیگران، گامی هرچند کوچک درجهت احیای فرهنگ و تمدن کشورمان برداریم، باشد که دراین راه توفیق با ما یار باشد.

مطلب حاضر، ثمره چند سال تلاش مداومی است که با توجه به فرصت اندک و منابع محدود تهیه گردیده است. اما با وجود این، تلاش شده است که قلعه با دیدی جامع و اززوایای گوناگون بررسی شود و دراین راه از ثمر ه تحقیقات و پژوهشهای محققینی چون آقایان حسین غضنفری، حمید ایزد پناه و سایرین نیز بهره گیری شده است، ولی با همه این احوال، تحقیق و پژوهش درخصوص قلعه مذکور هنوز نیازمند ژرف نگریهای کارشناسانه بیشتر و عمیقتری است چرا که بسیاری از جنبه‌هاي هنری، باستان‌شناسی، معماری و تاریخی آن تاکنون ناشناخته باقی مانده است. امید است با همت و کوشش سایر کارشناسان و متخصصان، این مهم تحقق یابد.

این تحقیق علاوه بر آنکه حاوی دیدی تاریخی درخصوص سیر پیدایش و تحولات گوناگون قلعه از آغاز تا کنون است، شامل یک سری مطالب و اطلاعات دیگری نیز درمورد تاریخ لرستان، شهر خرم آباد مي‌باشد که مطالعه آن از هر حیث خالی از لطف نخواهد بود. افزون بر این، جهت بررسی دقیق قلعه، سعی شده تحولات سیاسی آن برحسب تاریخ خاندانهای حکومت گر لرستان پی گیری شود.

همچنین درابتدای تحقیق، فصلی درمورد تاریخچه و پیشینه قلعه درایران و لرستان آورده شده تا خواننده با چشم اندازی گسترده و دریک بستر تاریخی به قلعه بنگرد.

بی تردید براین نوشته ایراداتی وارد است که خود انگیزه ای در نگارش پژ وهشهای دقیق تر از سوی صاحبنظران خواهد بود و این حداقل فایده ای است که براین کار با تمام کاستی هایش مترتب است.

درپایان، فرصت را مغتنم شمرده از اساتید محترم گروه تاریخ دانشگاه اصفهان که با راهنمائیهای سودمندشان مارا درجهت هرچه بهتر ارائه دادن این پژ وهش یاری نمودند و همچنین از سازمان میراث فرهنگی استان لرستان به خاطر مساعدت بی دریغشان دراین راه و همینطور از جناب آقای محمد احمدی ناشر محترم که با همت و بلند نظری درراه اعتلای تاریخ و فرهنگ لرستان هم و غم خود را صرف نشر آثار لرستان مي‌کنند و خانم لیل حسین پور که زحمت حروفچینی و صفحه آرایی این کتاب را بعهده داشتند، کمال تشکر و قدردانی مي‌نمایم.

فصل اول

پیشینه تاریخی قلعه درایران و لرستان

1- پیشینه تاریخی قلعه درایران

«قلعه» را معمولاً حصاربلند، پناهگاهی که برفراز کوه یا جای بلند ساخته شده، دژ یا دز معنا کرده اند. آنگونه که از متون تاریخی استنباط مي‌گردد «دژ» یا «دز» نام قدیمیترین قلعه بوده است.

مرحوم علی اکبر دهخدا درذیل وواژه قلعه آن را پناهگاه و محل امن میداند و این واژه را یادآور یک ضرورت اجتماعی اجتناب ناپذیر که نه تنها انسان یکجا نشین خودرا ملزم به داشتن آن میدید، بلکه انسان کوچ نشین نیز که در کوهستان درپی گله‌هاي خود روان بود، ناگزیر از احداث قلعه بوده است.

قلعه بعنوان یک واحد اجتماعی و سیاسی نقش اساسی و حساسی درتاریخ ایران داشته است و درواقع سمبل کوچک شده یا معرف ایران است. درواقع، کمتر نقطه ای از سرزمین ایران را مي‌توان یافت که از وجود آثار و بقایای قلعه ای تهی باشد و کمتر شهری را مي‌توان جست که در گذشته استحکاماتی نداشته است.

به طور کلی سابقه پیدایش قلعه درایران به دوره کوچ نشینی ساکنان ایران بر مي‌گردد.دربررسی تاریخ سیاسی «ماد»، «ماننا»،«اورارتو» و روابط آنها با آشوریها به نام دژ‌هاي بسیاری برمی خوریم. این قبیل استحکامات با انگیزه‌هاي مختلف احداث مي‌شد گاه سلاطین محلی، خاندانهای قدیمی و تیره‌هاي گوناگون با تجاوز به حدود یکدیگر آسایش عمومی را مختل مي‌کردند و گاه دزدان و راهزنان به جان و مال مردم دست درازی مي‌کردند، بنابراین مردم این سرزمین که از قدیم ترین ایام مراکز زندگانی خودرا ناامن مي‌دیدند به فکر ایجاد مواضع مستحکم افتادند تا جان و مال خود را درپس دیوارهای آنها حفظ کنند. د ر«دانشنامه جهان اسلام» درزمینه پیدایش قلعه درایران آمده است:

«از آغاز دوران تاریخی، درهزاره اول پیش از میلاد، پیرامون دهکده‌ها نیز حصار کشیده میشد، این کار نخست برای مصون ماندن ازحمله راهزنان و جانوران وحشی بود، ولی بعدها عمدتاً برای دفاع درمقابل هجوم دشمنان صورت مي‌گرفت. درسراسر سرزمین ایران بقایای حصارهای محکم دهکده‌ها و قلعه‌هاي مسکونی را مي‌توان یافت که قدمت برخی به هزاره سوم پیش از میلاد مي‌رسد.»

دیاکونف، محقق روسی، پیرامون دژهای ایران درعهد حکومت مادها مینویسد:

«از نبشته‌هاي آشوری چنین برمی آید که درخاک ماد نقاط مسکونی مستحکم دژ گونه ای «آلانی دننوتی» و نقاط مسکونی کوچک دیگری دراطراف آن «آلانی سهروتی» وجود داشته اند، مردم نقاط اخیرالذکر به هنگام ضرورت مي‌توانستند به درون حصار دژ پناه برند. چنین دژی ممکن بود نقطه مسکونی دایمی و یا پناهگاه موقتی باشد ؛ یعنی مکانی خالی برای افراد و دامها وجود داشته باشد. تصاویر آشوری که از دژهای مادی بجا مانده است، وضع استحکامات مزبوررا نیک نشان مي‌دهد.»

دیاکونف سپس درتشریح موقعیت جغرافیایی و ساختمان این دژها اضافه مي‌کند:

«دژهای مزبور ساختمانهای محکمی بودند بر ارتفاعات و صخره‌هاي طبیعی و یا گاهی بر خاکریزها و تپه‌هاي مصنوعی. گرداگرد آنها لااقل یک دیوار (خاخار) و یا گاهی چندین حصار متحد المرکز (کی سسو) کشیده شده بود. درطول حصار، برجهایی به فاصله‌هاي معین تعبیه شده بود و سر برجها و حصار برای تیراندازی با کمان، کنگره دار بود، حصار دژها همانند دژهای «اورارتو» از سنگ بود، غالباً دژها را طوری مي‌ساختند که خندق و یا مسیر طبیعی رودخانه ای دفاع از آنرا تکمیل کند».

بنابر آنچه گفته شد، مي‌توان چنین استنباط کرد که اصولاً تاریخ ساخت و پیدایش قلعه درایران به دورانی بس کهن باز مي‌گردد، دورانی که بدلیل فقدان امنیت کافی انسانها مجبور بوده اند برای حفظ خود و اموالشان در مقابل تهاجم بیگانگان و حیوانات وحشی، قلعه هایی ایجاد کنند تادر پناه آن جان و مالشان محفوظ بماند. نکته دیگری که بایستی بدان اشاره کرد، آن است که درساختمان قلعه‌ها و دژ‌ها همانند سایر پدیده‌هاي اجتماعی دیگر، درطول تاریخ اصلاحات و دگرگونیهای زیادی بنا به ضرورت صورت گرفته و نمونه‌هاي مختلفی از آن بر حسب مقتضیات جغرافیایی و مواد و مصالح بکاررفته درآنها، پدید آمده است.

درایران، به طور کلی، به آثار دو نمونه قلعه یا دژ تحت عناوین قلاع کوهستانی و جلگه ای برخورد مي‌کنیم که دراینجا به طور اجماع به ذکر مشخصات هریک مي‌پردازیم: