پس از جنگ جهاني دوم با رهايي بسياري از كشورهاي جهان سوم از استعمار و دستيابي آنها به استقلال سياسي ، فاصله و شكاف اقتصادي بين كشورهاي فقير و غني بيش از پيش آشكار شد . در پي آن استراتژي رشد اقتصادي در راستاي رسيدن به توسعه از طريق انتقال سرمايه ، فن آوري و تجربيات كشورهاي توسعه يافته در دهه 1960 اتخاذ گرديد . در آن زمان عقيده بر اين بود كه رشد اقتصادي موجب افزايش اقتدار كشور شده و توسعه اقتصادي را فراهم مي كند . اما پس از يك دهه و در آغاز دهه 1970 ميلادي نه تنها رشد اقتصادي مورد انتظار در بسياري از كشورهاي جهان سوم محقق نشد بلكه در برخي كشورها نيز كه رشد اقتصادي مناسب و قابل توجهي داشتند منجر به توسعه نگرديد و رشد فزاينده فقر و نابرابري از يك سو و آثار سوء زيست محيطي و بوم شناختي حاصل از رشد اقتصادي از سوي ديگر موجب بالندگي و گسترش تفكرات چند بعدي در مورد توسعه گرديد و پايداري توسعه براي اولين بار در دهه 1980 مورد توجه قرار گرفت . بدين معنا كه توسعه بايستي دربرگيرنده بهبود گسترده در تمامي سطوح زندگي جوامع و رفاه همگاني آنها بوده ، سرمايه گذاري در تمامي بخشهاي اقتصاد را مدنظر قرارداده و به ابعاد و جوانب زيست محيطي نيز توجه داشته باشد . ( جنيفر.آ. اليوت . 1378.ص 8 )

براين اساس يكي از چالشهاي مهم دنياي امروز نابرابري بين كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه از يك سو و نابرابري منابع و امكانات در سطوح ملي به ويژه در كشورهاي جهان سوم مي باشد اين مسئله سبب شده است كه فقر روستايي در اينگونه كشورها به عنوان يكي از مسائل حاد و بحراني جلوه نمايد . روستائيان در اين كشورها كمترين سهم را از منابع ، سرمايه ها و امكانات ملي دارند و بدين لحاظ فقر روستايي به يك چالش بزرگ توسعه انساني و نيز يك معضل عمده زيست محيطي بدل شده است . اعتقاد بسياري از صاحبنظران بر اين است كه فقر و به ويژه فقر روستايي كه موضوع مورد بحث ماست ، امكان و توان بهره برداري صحيح و پايدار از منابع محيطي را از بين مي برد و از اين رو موجب تشديد روند تخريب محيط زيست مي گردد .

چنانچه از يك نگاه سيستمي و جامع به مسئله بينديشيم تخريب محيط زيست نيز به نوبه خود از طريق كاهش بهره وري منابع محيطي يا از بين رفتن آنها در دراز مدت موجب تشديد فقر مي شود و چنانچه اين چرخه شوم متوقف نشود روند فزاينده فقر و تخريب محيط زيست تشديد خواهد شد .

مسئله ديگري كه نبايد مورد غفلت قرار گيرد تأثير نابرابريهاي موجود بين كشورها و ملتها در تخريب محيط زيست مي گردد .

چنانچه از يك نگاه سيستمي و جامع به مسئله بينديشيم تخريب محيط زيست نيز به نوبه خود از طريق كاهش بهره وري منابع محيطي يا از بين رفتن آنها در درازمدت موجب تشديد فقر مي شود و چنانچه اين چرخه شوم متوقف نشود روند فزاينده فقر و تخريب محيط زيست تشديد خواهد شد .

مسئله ديگري كه نبايد مورد غفلت قرار گيرد تأثير نابرابريهاي موجود بين كشورها و ملتها در تخريب محيط زيست مي باشد . به بيان ديگر تخريب وسيع منابع محيطي از يك طرف ناشي از افزايش مصرف ، بالا بودن استانداردهاي زندگي و يا بهتر بگوييم اسراف در بهره گيري از منابع در كشورهاي پيشرفته بوده و از طرف ديگر ناشي از فقر ، محروميت و ابتدايي بودن سطح زندگي بسياري از ملل جهان است . به طوري كشاورزي UNDP . 1991 . p . 12 كه هنوز سه چهارم مردم دنيا براي سوخت عمدتاٌ به چوب نيازمندند . ( از طريق سوزاندن و كشت اراضي جنگلي هنوز رواج دارد و فشار shifting cultivation گذرا مضاعفي بر محيط زيست در جريان تغيير كاربري اراضي به شهري ، زراعي جاده و ... وارد مي شود . آنچه بر شدت اين عوامل مي افزايد افزايش سريع جمعيت كشورهاي در حال توسعه در دهه هاي اخير مي باشد .

در هر حال بايد توجه داشت كه مفهوم فقر پيچيده بوده و داراي ابعاد و جوانب گوناگون مي باشد و از ديدگاههاي مختلف اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و ... پيرامون آن بحث شده است . از اين رو تعامل بين فقر و محيط زيست و انواع فقر روستايي و تأثير آن بر تخريب محيط زيست نيز يكسان نبوده و در اين زمينه ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد .

تعريف و مفهوم فقر

مروري بر منابع و مطالعات انجام شده در زمينه فقر حاكي از آن است كه تعاريف و مفاهيم متعددي از فقر از ابعاد گوناگون اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و ... وجود دارد كه دستيابي به مفهومي واحد از فقر را مشكل مي سازد .

مي يه و رابي از فقر تعريف وسيعي به دست مي دهند زيرا در فقر : فقدان نسبي درآمد ، دارايي ، خدمات پايه ، منزلت ، امكانات آموزشي و تحرك اجتماعي و نيز عدم حضور و مشاركت در تصميم گيريها به اشكال گوناگون ، را مي بينند . ( آ .ال . هاگان . 1374 ص 324 ) متداولترين تعريف فقر تعريف اقتصادي آن است . اكثر منابع در تعريف اقتصادي اتفاق نظر دارند و آن را ناتواني در برآورده ساختن حداقل نيازهاي انسان تعريف نموده اند . اما بلافاصله اين سوال مطرح مي گردد كه حداقل نيازهاي يك انسان چيست ؟ و شامل چه مواردي مي شود ؟ آيا منظور از حداقل نياز غذا ، مسكن و سرپناه است ، يا اينكه نيازهاي اجتماعي و فرهنگي فرد را نيز دربرمي گيرد ؟ اينجاست كه مفهوم فقر مطلق و فقر نسبي مطرح مي شود : « فقر مطلق زماني رخ مي دهد كه افراد يا خانواده ها از تأمين حداقل نيازهاي ضروري براي ادامه باز مانند و تداوم زندگي يعني گذشتن از امروز به فردا را مشكل و غيرممكن يابند و اين بدان معناست كه نيازهاي اساسي مانند ، غذا ، پوشاك ، سرپناه ارضا نگردد و لذا انحطاط همه جانبه افراد يا خانواده ها آغاز گردد و در انحطاط جسماني و وضع ظاهري منعكس شود و افراد و خانواده ها به معناي واقعي كلمه درمانده شوند و راه به جايي نبرند . اما فقر نسبي فاصله اي كم يا زياد از ملاكهاي معين شده اي را مي رساند . هرچه چنين فاصله اي زياد شود ، فقر نسبي به فقر مطلق نزديكتر مي گردد . با اين حساب فقر نسبي با ارزش گذاري همراه است يعني به هر تقدير امروز به فردا مي پيوندد . اما افراد يا خانواده ها از معيار تعيين شده به وسيله جامعه براي حداقل نيازهاي لازم براي يك زندگي سالم با حفظ كرامت انساني و رشد تعالي فاصله دارند . ¹« ( پيران ، پرويز، 1375 ص 101 ) برنامه در گزارش توسعه انساني سال 1997 خويش كه با تأكيد برمسئله فقر UNDP توسعه سازمان ملل متحد تهيه شده است فقر را پديده اي چند بعدي مي شناسد و معتقد است كه «فقر چهره هايي متعددي دارد و چيزي بيش از عدم تكاپوي درآمد مي باشد . فقر در قالب وضعيت بهداشتي و آموزشي نامناسب ، محروميت از دانش و ارتباطات ، ناتواني در به دست آوردن حقوق انساني و سياسي و نداشتن احترام و اعتماد به نفس جلوه مي كند . علاوه بر اين تخريب زيست محيطي و ناتواني ملي هر جا كه افراد در فقر زندگي مي كنند ديده مي شود . در پشت اين چهره هاي فقر واقعيت خشن زندگي يأس آور بدون امكان انتخاب و دولتهايي كه فاقد ظرفيت ( جنبه هاي فقر از ديد برنامه UNDP . HDR . 1997 . p . iii پاسخگويي به اين وضعيت هستند قرار دارد . ) »