فصل نخست: وصیت

نویسنده در فصل نخست با اشاره به اختلاف اندیشمندان در مورد منبع اصلی اقتدار می‏گوید: گروهی سرچشمه قدرت را «انسانی» و گروهی دیگر، آن را «الهی»می‏دانند. سپس به دیدگاه شیعه درباره امامت و انتصاب امام علی(ع) اشاره می‏کند و در توضیح آن می‏افزاید: اصل ضرورت حکومت، مورد اتفاق همه فرق اسلام جز خوارج است و رسول اکرم نیز با کمک و حمایت مسلمانان، حکومت اسلامی تأسیس کرد، ولی اختلاف اساسی در مورد خلافت و کیفیت تشکیل حکومت اسلامی پس از وفات آن حضرت شکل گرفت.

وی متذکر می‏شود که در این مورد امام علی(ع) بر اصل وصیت تأکید می‏کند؛ به این معنا که پیامبر به جانشینی اهل بیت و در رأس آنان، علی(ع) وصیت کرده، ولی در این امر با مخالفت دیگران مواجه شده است.

تمسّک به وصیت، مشروعیت خلفا را زیر سؤال می‏برد؛ موضوعی که منشأ پیدایش بحران و اختلاف در جامعه اسلامی گردید. بسیاری از یاران علی(ع) که به خلافت انتخابی سه خلیفه قبلی اعتقاد داشتند، در مورد آن حضرت نیز معتقد به امامت اختیاری وی بودند.

از این‏جا بود که خود آن حضرت نیز در بسیاری از موارد بر بیعت مسلمان‏ها با خود تکیه می‏کرد،1 ولی با این حال در بعضی موارد به وصیت پیامبر(ص) هم اشاره می‏کرد تا این‏که به دست فراموشی سپرده نشود و بر راه طبیعیِ امامت و خلافت ـ که همان وصیت است ـ تأکید کرده باشد.

آن حضرت گاهی وصیت را همراه با وراثت مطرح می‏کرد2 و خود را وارث کتب، سلاح و خاتم پیامبر اکرم معرفی می‏نمود.3 مسلما حضرت به این حقیقت توجه داشت که از نظر شرعی وارث رسول اکرم نیست، بلکه منظور این بود که وارث مقام آن حضرت است که در مرجعیت فکری و سیاسی وی تجسم می‏یابد. از این‏رو، در این زمینه مردم را از پیروی هوا و هوس و مقام‏خواهی و قدرت‏طلبی و مخالفت منع می‏کرد.

مؤلف سپس گفته منکرانِ وصیت را بی‏اساس دانسته، و ادله آنان را پاسخ می‏گوید و احادیث ولایت،4 وصایت و اخوّت،5 خلافت6 و منزلت7 را، که پرده از انتصاب آن حضرت برمی‏دارند، نقل می‏کند.

مؤلف در این قسمت بیش از ده نکته مثل عهد برادری با رسول اکرم، خوابیدن در بسترش به هنگام هجرت به مدینه برای حفظ جان آن حضرت، دفاع از او در احد و حنین، مباهله، جهاد با عمر بن عبدود در جنگ خندق و... را یادآوری می‏کند.

سپس در بخش دیگری توضیح می‏دهد که وصیت رسول خدا(ص) به خلافت علی(ع) منشأ عاطفی و خویشاوندی ندارد؛ بلکه به علت صفات برجسته او مانند علم، زهد، عدالت، انصاف، شجاعت، رحمت، عطوفت، و عفت بوده است؛ صفات متضادی که معمولاً در یک شخص جمع نمی‏شوند و او را تا حدّ برجسته‏ترین شخصیت بعد از رسول خدا بالا می‏برند.

وی در این‏جا توضیح می‏دهد که وصیت پیامبر به فرمان خدا بوده و در واقع انتصاب امام علی(ع) به خلافت، انتصابی الهی است که در واقعیت‏های نامبرده و خصوصیات شخصیتی برجسته وی ریشه دارد. در پایان این فصل در مورد ارزش حقوقی این وصیت و نتایج تلخ بی‏توجهی به آن و کنار زدن بنی‏هاشم ـ و در رأس آن‏ها امام علی(ع) ـ به مسؤولیت‏های حکومتی اشاره می‏کند که منشأ پیدایش اختلاف در اجتهادها و از بین رفتن تدریجی اصول سیاسی اسلام و سپس رخ دادن آن همه حوادث تلخ در تاریخ اسلام شد و درنتیجه، حقوق انسان پایمال شد، ملاک‏های صحیح و دقیق ارتباط با دولت و دشمن از بین رفت و پایه‏های دین، که با تلاش و مجاهدت و جانبازی پیامبر و یارانش پا گرفته بود و می‏توانست بر همه جهان حاکم شود، سست و متزلزل گردید.

فصل دوم: مواضع عملی امام پس از انکار وصیت

اعتقاد امام بر این بود که پایه‏های خلافت بر وصیت استوار است نه بر خویشاوندی و مصاحبت. بنابراین، بر امّت لازم است که با وصی پیامبر بیعت و برای تشکیل حکومت اسلامی او را حمایت کنند؛ ولی اگر امت به وظیفه خود در این زمینه عمل نکرد و به اختیار خود حکومت امام را نپذیرفت، امام برای دست‏یابی به خلافت و به دست گرفتن زمام حکومت دست به شمشیر نخواهد برد. در چنین وضعی، امت به دلیل آن‏که امام را یاری نکرده و در تشکیل حکومت اسلامی به رهبری امام منصوب کوتاهی کرده است، در برابر خداوند متعال مسؤول خواهد بود. در این صورت، امام هرچند از صحنه سیاسی برکنار شده، باز هم به طور کلی عاری از مسؤولیت نیست و بر خود لازم می‏داند در حدّ امکان به هدایت و جهت‏دهی مسلمان‏ها و تنظیم امور جامعه اسلامی و از همه مهم‏تر، به بیان موازین تشکیل حکومت ـ که در هر صورت وجودش برای جامعه لازم است ـ بپردازد.

به تدریج و با گذشت زمان، شرایط ایجاب می‏کرد که وحدت مسلمانان در برابر دشمنان اسلام حفظ شود و از این پس بود که امام برای این منظور، کمتر به وصیت پیامبر در مورد خلافت خود تمسّک می‏کرد و بیشتر به بیان صفاتی می‏پرداخت که مسلمان‏ها به کمک آن‏ها بتوانند امامی برای خود برگزینند که دارای شرایط لازم باشد و در مورد راه‏های عملی تشکیل حکومت به مسلمان‏ها آگاهی می‏داد و این تأییدی بود بر گفتار دیگر آن حضرت که می‏فرمود: «حکومت، خوب باشد یا بد، برای مردم لازم است تا به وضع جامعه سر و سامان دهد».8

امام اگر یاوری نداشته باشد از تصدی امر جامعه و تشکیل حکومت معذور است. امام به منزله پرچم یا علامتی است که از سوی خدای متعال نصب شده تا مردم خداجو بر محور آن گرد آیند، نه آن‏که او به طرف مردم برود.9 پس از وفات رسول اکرم(ص) که مردم علی(ع) را تنها گذاشتند، او صبر و انتظار پیشه کرد، ولی به مردم پشت نکرد و در حد امکان به هدایت فکری و سیاسی آن‏ها پرداخت.

مؤلف در این‏جا به کیفیت گزینش حاکم، اختیار اهل حلّ و عقد و کم و کیف آن و اختلافات فقها، روش انتخابات در نظام‏های دموکراتیک و سپس به بیان دیدگاه امام در این مورد می‏پردازد. امام با گذشت 25سال و در جریان بیعت با ابوبکر و عمر و عثمان، دریافت که بیشتر مسلمان‏ها وصیت پیامبر را درباره خلافت وی از یاد برده‏اند و در این صورت هر کسی از قریش که عِدّه و عُدّه‏ای بدست آوَرَد ممکن است ادعای خلافت کند. ایشان برای حفظ اصول ضروری اسلام در باب حکومت، در برابر کسانی که چشم طمع به خلافت دوخته بودند شرایط لازم آن را بیان می‏کرد تا کسانی که واجد شرایط خلافت نیستند به حکومت نرسند و در واقع، آنچه هدف وصیت بود از راه گزینش تأمین شود؛ زیرا اگر مردم، آن شرایط را به دقت رعایت می‏کردند نخستین کسی که برگزیده می‏شد، امام و فرزندان معصوم او بودند.

آن حضرت نخست بر شورای مهاجرین و انصار که در غربت اسلام با مال و جان خود آن را کمک کردند و اسلامشان مصلحتی نبوده است، تکیه می‏کرد؛10 ولی پس از فاصله گرفتن از صدر اسلام، گروهی از فقها بر انتخاب اهل حلّ و عقد تکیه کرده‏اند، با این حال از جهت کمّی و کیفی تعریف مشخصی از آن ارائه نداده‏اند. امام در چنین وضعی که وصیت پیامبر(ص) فراموش شده است و نیز مهاجرین و انصار در بین مردم نیستند، بر گزینش مسلمین ـ البته در چارچوب ملاکها و معیارهایی که خود وی طرح کرده است ـ تأکید می‏کند.11 او می‏گوید: هر گاه حاکم کشته شد یا درگذشت، مسلمانان باید قبل از هر کار دیگری امامی بر خود برگزینند که عالم، عفیف، باتقوا و عارف به قضاوت باشد12 و بخیل، نادان، جفاکار، ستم‏پیشه و رشوه‏خوار نباشد13 و نیرومندترین فرد در امر زمامداری و داناترین فرد به آیین الهی و اصول اسلامی آن باشد.14 و در حقیقت، اگر واجد چنین خصوصیاتی، منحصر به فرد باشد دیگر زمینه‏ای برای گزینش باقی افراد نمی‏ماند و طبعا تشخیص فرد واجد چنین خصوصیاتی در صلاحیت مجموعه‏ای از علما خواهد بود که کاملاً مستقل باشند و آزادانه عمل کنند.