فهرست مطالب

چالشها و آسيب‌هاي انديشه ورزي اسلام

از مهم‌ترين امتيازات انسان داشتن انديشه است؛ در اهميت انديشه و نقش آن در تحولات فردي و اجتماعي بسيار سخن رفته است و در ارزش و اهميت آن همين بس كه پيامبران الهي دعوت خود را از يك تحول فكري آغاز كردند، بدين صورت كه در آغاز تحولي ژرف در انديشه انسانها پديد آوردند تا بر پايه انديشه توحيدي تحولات عميق و تمدن‌ساز را در جوامع بشري استوار سازند.

از مهم‌ترين استعدادهايي كه در بشر نهفته و به شدت نيازمند آزادي است« انديشه ورزي و تفكر است، چرا كه آزادي در انديشه ورزي شرط پيشرفت افكار و تحولات در انسان و تكامل است؛ ولي از آن جايي كه دنيا محل تثضاد و تزاحم است، تحقق اين نعمت همواره با مزاحمت‌ها و موانع روبه رو بوده است كه اقتضاي ظهور آزادانديشي را مي‌گيرد.

در انديشه ورزي موانع بسيار وجود دارد كه با بودن آن موانع و آفتها انديشه دچار ضعف شده، و انديشه ورزي معناي درستي پيدا نمي كند؛ و چنان چه آنها شناخته نشوند، پيامدهاي نامطلوبي هم چون جمود و تحجر را به دنبال دارد كه خود سبب گمراهي و پيروي از خواهش‌هاي نقس انسان مي‌شود، لذا هر تبليغي ولو مسموم، بر او اثر مي‌گذارد. در اين جا تنها به نمونه‌هايي از موانع انديشه ورزي اشاره مي‌شود تا با برطرف كردن آنها راه براي انديشه ورزي فراهم آيد:

1ـ ضعف بصيرت

قرآن كريم، رسالت خود را هدايت انسان و تعالي در جسم و روان او مي‌داند، و اين مهم، جز بر پايه تعقل و تفكر به انجام نمي‌رسد؛ از اين رو، به سلامت قوه تفكر و ارزيابي آن بها داده است و چون موانع بسياري وجود دارند كه از توانايي قوه عاقله و ذهن فكور انسان كاسته و مانع بصيرت و بينش صحيح در انسان مي‌گردد. كه در اين جا بعضي از آنها مورد بررسي قرار مي گيرد:

الف ـ بي‌توجهي: بي‌توجهي به نيروي تعقل و تفكر و استفاده نكردن از آن، به تضعيف اين قوه در انسان مي‌انجامد. كساني كه اين قوه را به كار نگرفته و يا خود را مستغني پنداشته و نيازي را براي انديشه ورزي احساس نمي كنند، و در نتيجه به دنبال برطرف كردن مشكلات و نيازهايشان بر پايه انديشه حركت نمي كنند؛ در حقيقت انديشه را در خود مي‌ميرانند. اين بي‌توجهي به انديشه ورزي نه تنها از نظر پزشكي موجب نابودي سلول‌‌هاي مغزي و در پايان آلزايمر مي‌شود، بلكه انسان را از لحاظ وجود معنوي در حدي تخيل نگه مي‌دارد و از عالم مثال به عالم عقل برون نمي‌برد.

به كارگيري انديشه در امور دنيوي و مادي موجب مي‌شود تا عقل كارآمدي خود را بازيابد و در عرصه‌هاي ديگر ميدان براي او باز شود. چنان كه بي‌كاري و فرار از تهيه سست بنياد و ضعيف گردد. بدين جهت امام صادق(ع) به يكي از يارانش كه به علت بي‌نيازي، كسب و تجارت را كنار گذاشته و اوقات خود را به بيكاري مي‌گذراند فرمود: «تجارت و كار از سر بگير كه بيكاري از عقل انسان مي‌كاهد.»

ب ـ تخيلات و تشويش: گرفتاري‌ها و اشتغالات قوه تفكر به تخيل از ديگر موانعي است كه انسان را از انديشيدن باز مي‌دارد و به دام خيالات مي اندازد.آن‌گاه كه فكر انسان در اشتغل تخيلات و كارهاي مختلف قرار دارد و فرصت رسيدگي به همه آنها را ندارد، علاوه بر پايين آمدن كيفيت عمل، انديشه اش را نيز به تحليل مي‌برد، اشتغالات فكري فراوان، جز تشويق و پراكندگي ذهن چيزي را به ارمغان نخواهد آورد.

ج ـ زيستن روياگونه: در مكتب اسلام، آروز، نه تنهايي مورد نكوهش نيست چرا كه بدون آرزو، زندگي معنا و مفهومي ندارد، ولي آنچه مورد نكوهش قرار گرفته، آرزوهاي بي‌پايان و دور از دسترس و اميدهاي واهي است. حضرت علي (ع) در اين خصوص مي‌فرمايد: بدانيد كه آرزوي دراز فكر را از فعاليت بازداشته و ياد خدا را به فراموشي مي‌سپارد.»

بي‌توجهي به واقعيات موجود و دل بستن به آرزوهاي دور، قوه تفكر را ضعيف مي‌كند و از رشد آن مي‌كاهد. اوهام و خيالات به جاي تفكر و تعقل نشسته و معادن فكري را اشغال مي‌كند در نتيجه او را از رشد بازداشته و به رخوت دچار مي‌سازد و سبب كورشدن چشم بصيرت انسان مي‌شود.

دـ همنشيني با نادانان: همانطور كه معاشرت با صاحبان عقل و انديشه، بر فكر انسان مي‌افزايد؛ معاشرت با نادانان و كساني كه غرق در دنيا هستند، از رشد فكري و عقلاني انسان مي‌كاهد. چه بسيار از ضلالت‌ها كه معلول اين همنيشيني و تاثير پذيريها است.

منظور از عدم معاشرت با ناداناني، گفت و گو به قصد هدايت نيست چرا كه گفت و گو به قصد ارشاد و هدايت نه تنها از عقل انسان نمي‌كاهد، بلكه باعث افزايش قوه تعقل و سبب رسيدن به ثواب است.

2ـ تنگ نظري

انسان اگر گرفتاري مطلق انديشي و جزم گرايي غير برهاني گردد دچار تنگ نظري نيز مي‌شود و اجازه رشد و تكامل و نيز نوانديش به خود و جامعه نمي دهد.

انديشه زنداني شده در ديوارهاي محدوديت‌هاي ناهنجار، هرگز نمي‌تواند از جهان‌بيني كامل و جامعي برخوردار باشد. آن عقيده و مسلكي كامل و جامع و بي‌نقص است كه قدرت برخورد با همه مكاتب و مذاهب و افكار گوناگون را داشته باشد و در بهره گيري از انديشه، ميدان دار مبارزه باشد؛ انساني كه فكرش در حصاري محدود گشته است، از انديشه‌اي ژرف، جامع و كامل برخوردار نخواهد بود؛ چرا كه انديشه در فضاي آزاد و مواجه شدن با ديگر انديشه‌ها است كه به كمال خود نايل مي‌گردد. بر مبناي همين اصل است كه قرآن كريم، چنين فضايي را با بشارت و وعده پاداش به كساني كه تحمل عقيده‌هاي مخالف را داشته باشند و نيكوترين آن‌ها را انتخاب نمايند، ايجاد مي كند و از تنگ نظري بر حذر مي دارد. اينك به برخي از پيامدهاي محدوديت‌هاي ذهني پرداخته مي‌شود؛