بسم الله الرحمن الرحيم

اعوذ بالله من الشيطان الرجيم

الله نور السموات و الارض مثل نوره...

تفسير اين آيه كريمه در دو قسمت‏بحث‏شد:يك قسمت در اطلاق نور بر ذات مقدس الهى كه فرمود «الله نور السموات و الارض‏» و قسمت دوم درباره تمثيلى كه آيه كريمه ذكر فرموده است، در واقع خانه‏اى يا خانه‏هايى را در نظر مى‏گيرد كه با چراغى با همان ترتيبى كه جلسه پيش عرض كردم روشن است و اين را مثلى نه براى ذات خدا بلكه براى نور خدا در خلق ذكر مى‏كند.راجع به مفاد اين مثل مطالبى عرض كردم و وعده دادم كه نتيجه آن را در اين جلسه بيان كنم.

هر چيزى به خدا شناخته مى‏شود و خدا به ذات خودش

همان طورى كه قبلا عرض كردم، اين آيه كريمه از آياتى است كه نظر بيشتر مفسرين و غير مفسرين را جلب كرده است.

مطلبى را كه شايد تا اندازه‏اى مفاد اين آيه را روشن كند برايتان عرض مى‏كنم و آن اينكه در روايات ما يك مطلبى در باب «معرفة الله‏» يعنى در باب خداشناسى آمده است كه در ابتدا به نظر بسيار سخت و دشوار مى‏رسد و آن اين است كه هر چيزى به خدا شناخته مى‏شود و خدا به ذات خودش شناخته مى‏شود، و بلكه در روايات ما تعبير عجيبى آمده است، ظاهرا عبارت اين است: «كل معروف بغيره مصنوع‏» يعنى هر چيزى كه او را فقط و فقط به وسيله شى‏ء ديگر بايد شناخت او مخلوق است و خدا نيست، و اين، جمله عجيبى است كه «خدا به ذات خودش شناخته مى‏شود و غير خدا به خدا شناخته مى‏شود» در صورتى كه ما اين طور فكر مى‏كنيم و خيال مى‏كنيم كه راه منحصر هم اين است مى‏گوئيم ما عالم را به خود عالم مى‏شناسيم يعنى مخلوق را به خود مخلوق مى‏شناسيم و خدا را به وسيله مخلوق مى‏شناسيم.حتى بعضى از نويسندگان اسلامى كه ابتدا از مصريها شروع شد و بعد هم به غير مصريها سرايت كرد گفتند اساسا راه شناختن خدا منحصرا مخلوقات هستند و خدا را فقط از راه مخلوق يعنى پس از شناختن مخلوق بايد شناخت، و حتى اين انحصار را به گردن قرآن گذاشتند.اين مطلب به اين صورت يعنى به صورت «فقط و انحصار» مسلم حرف غلطى است، [البته] براى مردم مبتدى اين طور است، يعنى براى متذكر كردن مبتديها به خدا، راه ابتدايى و كلاس اول همين است، كه خود قرآن هم اين كار را كرده است و مخلوقات را آيات و نشانه‏هاى خدا مى‏داند، ولى از اين راه، انسان فقط يك نشان اجمالى و مبهمى از خدا پيدا مى‏كند بدون آنكه به آنچه كه نامش معرفت‏خدا و شناسايى خداست [دست‏يابد].

مطلب ديگر اين است كه در قرآن كريم به يك اصلى برخورد مى‏كنيم كه در جلسه قبل هم اشاره كردم و آن اصل هدايت است، يعنى قرآن هيچ موجودى را كور و گمراه نمى‏داند، همه موجودات را بينا و راه يافته مى‏داند.بگذريم از انسان به حكم اينكه مكلف است راهى را خودش پيدا كند و يك گمراهى نسبى در سطح تكليف پيدا مى‏كند، در نظام تكوين عرض مى‏كنم (1) .

اصل هدايت در قرآن

در آيات قرآن به مساله هدايت همه موجودات، تصريح مى‏كند، از زبان موسى(ع)نقل مى‏كند كه وقتى فرعون گفت‏خداى تو كيست، خدايت را به ما معرفى كن، گفت:

«ربنا الذي اعطى كل شى‏ء خلقه ثم هدى‏» (2) در اين جمله به دو برهان اشاره شده است:يكى برهان نظم كه خدا به هر مخلوقى آنچه را كه برايش امكان داشت و شايستگى داشت داد، يعنى نظام موجود، «ثم هدى‏» مطلب ديگرى است، يعنى بعد هم هر موجودى را نسبت‏به آينده خودش و هدف خودش و كمال خودش روشن كرد و راهنمايى نمود.

در سوره اعلى مى‏خوانيم: «الذي خلق فسوى و الذي قدر فهدى‏» (3) .و من در بين مفسرين تنها «فخر رازى‏» را ديدم كه متوجه اين نكته شده است و ظاهرا اين تعبير از او باشد كه:براى اولين بار قرآن اين نكته را براى مردم بيان كرد كه اصل نظام مخلوقات يك مطلب است و يك شاهد بر وجود حق است و اصل هدايت موجودات مطلب ديگر و شاهد ديگرى بر وجود حق است.جهان از آن جهت كه يك ماشين است‏يك حساب دارد، [به عبارت ديگر نظام مخلوقات يك اصل است]و اينكه يك نيروى مرموز ناشناخته‏اى «غريزه مانند» هر موجودى را به جلو مى‏كشاند اصل ديگرى است.حال هدايت موجودات و اينكه خداوند هر موجودى را به مقصدى از مقصدها هدايت كرده چگونه است؟اين هم درست مثل مساله معرفت است، يعنى هر موجودى اول به سوى خدا هدايت مى‏شود، بعد به سوى مقصد ديگر، يعنى خداوند «غاية الغايات‏» است و هر مقصدى مقصد بودن خودش را از خدا دارد.

اينكه خدا نور آسمانها و زمين است و هر چيزى نورانيت‏خودش را از خدا دارد همان مطلب است كه هر چيزى به خدا شناخته مى‏شود و خدا به خود، هر چيزى به خدا ظاهر است و خدا به خود ظاهر است، و هر چيزى به وسيله خدا «مهتدى اليه‏» است، يعنى به سوى او راه يافته مى‏شود و مقصد واقع مى‏شود، جز خدا كه به ذات خودش مقصد و مقصود همه كائنات و همه موجودات است، و به همين دليل است كه قرآن همه موجودات و همه ذرات را داراى نوعى حيات و زندگى و شعور مى‏داند.در دو سه آيه بعد تصديق مى‏كند: «الم تر ان الله يسبح له من فى السموات و الارض و الطير صافات كل قد علم صلاته و تسبيحه‏» اين ديگر نتيجه منطقى همين مطلب است.نتيجه منطقى «الله نور السموات و الارض‏» همين است كه: «ان من شى‏ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم‏» (4) .