عناصر تزئيني:

عناصر و موضوع هاي مورد استفاده در تزئينات را بطور كلي مي توان به پنج بخش مجزا تقسيم بندي رد كه عبارتند از نقوش گياهي، آرايه هاي هندسي، تزئينات كتيبه اي، عناسر معماري و تصاوير انساني و حيواني .

نقوش گياهي – نقوش گياهي يكي از مهمترين عناصر تزئيني اين دوره به حساب مي آيد كه از آن در تزئين بسياري از بناها استفاده شده است. در بكار گيري اين نقوش در دوره ايلخاني سعي بر آن بوده است تا ضمن دوري جستن از بكار گيري نمونه هاي طبيعي گياهان به معناي واقعي مضمون آنها احساس شديدتري داده شود. در اي عصر تزئينات گياهي تحت تاثير سبك هاي چيني كه به ايران راه يافته بود، كم كم به طبيعت گرايي نزديك شد. در اكثر موارد هنرمندان سعي داشتند تزئينات گياهي را بصورت تكثير يافته اي در كنار هم قرار دهند و آنها را بصورت پيچك و در جريان اتصال خطوط به همديگر و نيز در زمينه عناصر تزئيني ديگر همچون كتيبه ها بكار گيرند. ولي در مواردي استفاده از اين نقش مايه ها بصورت انفرادي و مجزا نيز در بناي گنبد سلطانيه ديده مي شود.

آرايه هاي هندسي – نقوش هندسي كه از دير باز مورد توجه ايرانيان در خلق آثار پرشكوهشان بود از قرن پنجم هجري به اهميت خاصي رسيد. شايد دليل آن سازگاري و هماهنگي آن با قالب ها و اشكال اجري مورد استفاده در بناهاي اين دوره باشد. اين اشكال كه از تنوع زيادي همچون مستطيل، مربع، مثلث، و لوزي و ... برخوردار بودند تحرك پذيري فراواني را در برداشتند. به گونه اي كه امكان استفاده از آنها را در بسياري از مكانها ممكن مي ساخت. براي نمونه در كتيبه هاي كوفي موجود در سلطانيه كه اغلب به دوره اول تزئينات بر مي گردد. شاهد حروفي هستيم كه انتهاي آنها به شكل زيبايي به صورت هندسي ترسيم شده است. شايد بتوان در جاي جاي گنبد سلطانيه از تزئينات كاشي كاري گرفته تا مشبك هاي سنگي، بكارگيري اين نقوش را پي گيري كرد. نقوشي كه به طرز استادانه اي بكار گرفته شده اند.

تزئينات كتيبه اي _ خط بنابر ظرفيت هاي گوناگون خود اعم از انعطاف پذيري و بار معنوي پيام رساني، غير قابل اجتناب ترين تزئين در معماري اسلامي بشمار مي آيد كه اطلاعات زيادي از تاريخ احداث بنا، نام باني يا حاميان آن و اعتقادات مذهبي و ديني و نمودهاي فرهنگي يك عصر را به ما منتقل مي كند.

عناصر معماري – عناصر معماري، موضوعاتي هستند كه در اصل مفهوم ساختماني دارند. اين اجزاء غالبا وظيفه طرحهاي تزئيني را بر عهده گرفته و وسايل صرفا تزئيني گرديده اند. ستونها، سرستونها، پايه ستونها و مقرنس ها از اين جمله اند شايد از موارد ذكر شده هيچكدام به اندازه مقرنس در تزئينات معماري ايراني مورد استفاده قرار نگرفته باشد. اصولا مقرنس قسمتي از طاق است كه در دوره هاي پيشين مورد استفاده ساختماني داشته است و در سه كنج ها و طاقبندها به كار مي رفته است. در تزئينات مربوط به گنبد سلطانيه از عناصر معماري از جمله مقرنس به كرات استفاده گرديده است.

تصاوير انساني و حيواني – شايد نادرترين عناصر تزئيني در معماري اسلامي ايران علي الخصوص در بناهاي مذهبي و ديني، اينگونه مضمونها باشد. اين موضوعات كه در تزئينات قبل از اسلام مخصوصا دوران ساساني مورد توجه بسيار بوده و در بناهاي زيادي مورد استفاده قرار كرفته است، با گسترش اسلام و با مكروه شدن نقاشي از رونق افتاده و عملكرد خود را در تزئينات معماري از دست داده است. در بررسي هاي گنبد سلطانيه اثري از بكارگيري تزئينات انساني يا حيواني مشاهده نشده است. ليكن در اين زمينه بدون پايان تعميراتو لايه برداري تزئينات نمي توان نظر قطعي ارائه داد.