ارزن

نام علمي pancium miliaceum

انكليسي mill

فرانسه : millet

تاريخچه و كليات

ارزن گياهي است كه داراي دانه هاي خيلي كوچك بوده و دانه هاي آن از دانه ذرت خوشه اي به مراتب كوچكتر مي باشد و در بين غلات به غله دانه ريز معروف است.

اين گياه درايران و ديگر كشورهاي گرمسير كه سابقه تاريخي زيادي در امر زراعت دارند و نيز در مناطق گرم به مقدار زياد كاشته شده و زراعت آن در مصر به زمانهاي دور باز مي‌گردد و در چين قديم حدود 2600 تا 2700 سال قبل از ميلاد ارزن ، برنج ، گندم و ديگر غلات از گياهان زراعتي درجه اول بوده اند به روايت تاريخ زراعت ارزن در چين و روم و يونان حتي به حدود 2600 سال قبل از ميلاد مي رسد در حال حاضر به مقدار زياد در آفريقا ، هندوستان چين و بعضي از كشورهاي آمريكاي جنوبي كاشته مي شود و در ايران نيز زراعت ارزن از قرن سيزدهم متداول بوده است.

ارزن در برخي از كشورهاي اروپا نيز از قديم براي تغذيه انسان ، حيوانات و بخصوص پرندگان به مقدار زياد كاشته مي شد لكن پس از آنكه كشت سيب زميني و ذرت در اروپا توسعه پيدا كرد سطح زير كشت ارزن كاهش يافت و اهميت خود را از دست داد.

مشخصات گياه شناسي

ارزن در رده بندي گياهي از تيره غلات gramineae بوده و داراي جنسهاي مختلفي است اين گياه مانند ساير غلات داراي ريشه افشان و ساقه هاي ماشوره اي و بدون انشعاب و گره دار مي باشد. برگهاي ارزن باريك، كشيده و به طور متناوب در روي ساقه قرار دارند و به نيامي منتهي مي شوند كه ساقه را در بر گرفته است. گل آذين ارزن به صورت خوشه سنبل بوده، ميوه آن گندمه و داراي دانه هاي ريز و كوچك و گرد است، دانه هاي ارزن به وسيله پوشينه كاملا پوشيده شده و رنگ دانه در نژادهاي مختلف متفاوت است ارتفاع بوته ارزن بسته به انواع آن متفاوت بوده و بين 45 سانتي متر تا 2 متر و گاهي نيز تا 3 متر متغير مي باشد.

ارزن داراي گونه هاي زيادي است كه مهمترين آنها عبارتند از:

1 ارزن معمولي Panicum miliaceum L

ارتفاع بوته آن نسبتا كوتاه و حدود 50/1 متر بوده. تعداد برگهاي روي ساقه آن كم و گل‌آذين آن خوشه سنبل باز(پانيكول) و سست است.(شكل 147) دانه ها پس از رسيدن كامل در داخل پوشينه ها(گلومل ها) باقي مانده و خيلي شفافند. دانه ها به رنگهاي سفيد، زرد، قرمز روشن و حتي سياه بودن و نسبتا مسطح هستند. وزن هزار دانه آنها 5 تا 7 گرم است. مبدا اين ارزن از آسيا و بخصوص چين بوده و در اروپاي مركزي و روسيه نيز به مقدار زياد كشت مي‌گردد. همچنين زراعت آن در شرق آفريقا، آمريكا، اتازوني، بريتانيا، چين، ژاپن، كره و هندوستان رايج است. اين ارزن به مصرف تغذيه انسان و حيوانات رسيده و داراي چند زير‌گونه مي باشد كه عبارتند از:

پانيكول آن باز مي باشد Panicum miliaceum ssp . efusum

پانيكول آن فشرده بوده Panicum miliaceum ssp . compactum

پانيكول آن نيمه فشرده مي باشد(شكل 148) Panicum miliaceum ssp. compactum

در سال 1922 دانشمندي به نام شواليه Chevalier در هندوستان رقم ديگي از اين گونه به نام Panicum miliaire بدست آورد كه داراي دانه هاي خيلي ريز با وزن هزار دانه 2 تا 3 گرم بوده و در مقابل خشكي بسيار مقاوم مي باشد.

ساير گونه هاي اين ارزن عبارتند از :

Panicum antidotale Retz

Panicum maximum L.

2 Digitaria exilis Stap f ( Paspalum langiflorum A. Chev)

ارتفاع بوته اين ارزن خيلي كم و حدود 45 سانتي‌متر بوده و به ارزن كوچك موسوم است. هر گل آذين آن داراي 2 تا 4 شاخه فرعي خيلي نازك مي باشد كه هر يك بين 5 تا 5/12 سانتي متر طول دارند. دانه ها پوشيده و خيلي كوچكند. وزن هزار دانه آنها 5/0 تا 6/0 گرم بوده. مركز اصلي آن از آفريقاست و در گينه، سيرالئون، سودان و شمال نيجريه نيز كشت مي‌شود.

3 Echinochloa frumentaceum Link

Syn.

Panieum frunentaceum Roxb.

ارتفاع بوته آن حدود 2 متر بوده، پانيكول آن فشرده، رنگ دانه هايش قهوه اي، وزن هزار دانه آن 3 تا 4 گرم است. اين ارزن وحشي بوده و مبدا آن از آفريقاست و در چين و هند نيز كشت مي شود. گياهي است زودرس و به مناسبت آنكه دوره زندگي دو ماهه دارد به ارزن 60 روزه معروف مي باشد. سرعت رشد آن خيلي زياد است و در بعضي كشورها بخصوص در مصر جهت اصلاح زمينهاي شور در تناوب قبل از برنج قرار مي گيرد و در مصرف آن بيشتر براي علوفه دامها است.

4 Paspalum scrobiculatum L.

var. frumentaceum Stapf

اين رقم در هندوستان كشت مي شود و براي رشد و نمو خود احتياج به خاكهاي قوي دارد. دانه هاي آن نسبتا درشت و وزن هزار دانه آن 5 تا 6 گرم است.