دیباچه :

هنر و معماری در جهان پهناور اسلام دارای 4 شیوه بنیادی است این 4 شیوه چنین هستند :

1 ) شیوه مصری : این شیوه از معماری کهن مصر ریشه گرفته در کشور اسلامی شرق آفریقا، مصر، سودان و کشور پیرامون را دربر می گیرد.

2 ) شیوه شامی : این شیوه از هنر و معماری بیزانس ریشه گرفته و کشور سوریه، فلسطین، لبنان و اردن و بخشی از ترکیه را دربر می گیرد و دارای ویژگی مشترکی با شیوه مصری است.

3 ) شیوه ی مغربی : شیوه ای بسیار پیشرفته و دربر گیرنده کشور مراکش امروز، الجزایر و جنوب اسپانیا می باشد.

4 ) شیوه ایرانی : این شیوه از همه ارزشمندتر و گسترده تر بوده و کشورهای میانرودان (عراق)، ایران، افغانستان، پاکستان، جمهوری های فراروی (ماوراءالنهر) ازبکستان، تاجیکستان و .... تا هند و اندونزی می باشد.

سبک شناسی معماری ایرانی در طی 6 شیوه بررسی می شود که این شش سبک بر پایه خاستگاهشان نام گذاری کرده وآنها را چنین می نامند : پارسی و پارتی از پیش از اسلام، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی از پس از اسلام.

بخش اول :

اصول معماری ایرانی :

هنر و معماری ایران دارای چند اصل بوده که چنین هستند : مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درون گرایی.

مردم واری : مردم واری به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمان و با اندام های انسان و توجه به نیازهای او در کار ساختمان سازی است.

پرهیز از بیهودگی : در معماری ایران تلاش می شده کار بیهوده در ساختمان سازی نکنند و از اسراف پرهیز می کردند این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از آن مراعات می شده است. در قرآن کریم آمده مومنان، آنانکه از بیهودگی روی گردانند.

نیارش : نیارش به دانش ایستایی، فن ساختمان و ساختمایه (مصالح) شناسی گفته می شده است. معماران گذشته به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند و آنرا از زیبایی جدا نمی دانستند پیمون، اندازه های خرد و یکسانی بود که در هرجا در خورنیازی که بدان بکار گرفته می شود. پیروی از پیمون هرگونه نگرانی معمار را درباره ی نااستواری یا نازیبایی ساختمان از میان می برده است.

خودبسندگی : معمارانی ایرانی تلاش می کردند ساختمایه موردنیاز خود را از نزدیک ترین جاها به دست آوردند و چنان ساختمان درست می کردند که نیازمند به ساختمایه جاهای دیگر نباشد وخودبسنده باشد. معماران ایرانی بر این باور بودند که ساختمایه باید بوم آورد یا ایدری باشد به گفته دیگر فرآورده همان جایی باشد که ساختمان ساخته می شود و از امکانات محلی بهره گیر می شود. یکی از نکات مهم در معماری ایران این است که یکی از انگیزه های بنیادی در ساخت آسمانه خمیده تاتی و گنبدی و بهره گیری گسترده از آنها این بوده که چوب برای ساختمان سازی در همه جا یافت نمی شد ولی فرآوردن خشت و آجر ساده بود. و با استفاده از خشت و آجر دهانه های بزرگ را با چمد مازه دار و تیزه دار به کار گرفتند.

درونگرایی : یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده که معماری ایران را درونگرا ساخته است.

بخش دوم :

شیوه ی پارسی نخستین شیوه معماری ایران است. که روزگار هخامنشیان تا حمله ی اسکندر به ایران از سده 6 پیش از میلاد تا سده 4 را دربر می گیرد.

بزرگترین نمونه ی معماری ایلامی، زیگورات چغازنبیل است. آنها گونه ای ساختمان داشتند بنام کلاوه که ساختمانهایی دو طبقه بودند و بدلیل امنیت تنها در طبقه بالا زندگی می کردند و با نردبان به آن دسترسی داشتند طبقه پایین انبار بوده است. از نمونه ساختمانهای ارارتویی می توان تپه حسنلو و دژهای پیرامون دریاچه وان را نام برد.

ویژگی های شیوه پارسی : معماری : بهره گیری از شیوه ارارتو در طرح فضاهای راستگوشه، تالارهای ستوندار و کلاوه ها ساخت ساختمان روی سکو و تختگاه، درون گرایی (بویژه در تخت جمشید و شوش) ارتباط دادن بخشهای مزعی با راههای پنهانی به ساختمان اصلی – ساخت سایبان و آفتابگیر در جاهای ضروری – زیبا سازی پیرامون ساختمان ها، تچرا، هدش، آپادانا با استخر، آبنما و پردیس.

نیارش : روش آسمانه (سقف) تخت چوبی و شیبدار با تیرریزی عمود بر هم و دهانه های بزرگ با تیرچه چوبی سخت بریده و درودگری شده – دیوارهای جدا کننده باخشت. – بهره گیری از آسمانه خمیده و تاق در زیر زمین ها. – سنگ بریده و منظم و پاکتراش و گاه صیقلی از بهترین و مرغوبیترین ساختمایه ها استفاده می شده.

آرایه : بهره گیری از پایه ستون و سرستون. آرایش سرستون ها با جزئییاتی که برای بارگذاری فرسب (تیرچه های) چوبی کاملاً متناسب و منطقی می باشد. – آرایش درگاهها و سردرها با بهره گیری از زغره ها و تکانه ها. – آرایش فضاهای درونی با کاشی لعاب دار. – آرایش تارمی پلکان های کوتاه و مالرو با نقش برجسته و کنگره های زیبا.

بخش سوم

معماری پیشرفته ترین هنر یونانی است برای مقایسه تنوع در معماری یونانی و ایرانی به سختی از پروفسور امید خاورشناس بزرگ فرانسوی بسنده می کنیم که گفته است : به کسانی که دوستدار هنر هستند توصیه می کنیم اول به یونان بروند بعد به ایران. چون در ایران گوناگونی در ساختمانها حتی در یک دوره تاریخی بخوبی یافت می شود بر عکس آنچه که در یونان به صورت تکرار دیده می شود. در هر حال با وجود جاذبه تمدن یونانی، پارتها دنبال آن نرفته و حتی بدنبال معماری دوره هخامنشی نیز نرفته اند از طرف دیگر برای رسیدن به خود بسندگی و استفاده از ساختمایه ایدری و بوم آورد نمی توانسته اند آن را مانند دوره هخامنشی از راههای دور دست بیاورند و سعی کرده اند همانند ابلامیان از ساختمایه بوم آورد بهره گیری کنند و به همین دلیل به نوآوری بزرگ دست یافتند که همان پوششهای تاقی دردهانه های بزرگ و گنبدها در زمینه چهار گوش می باشد.

آتشکده فیروز آباد یا بارین از دیگر بناهای مهم این دوره است. ایوان مداین یا تاق کسری از بناهای مهم شیوه پارتی است که در ویژگی معماری ایران در ان آشکار است. یکی بهره گیری انتساب طلایی ایرانی در ایوان بزرگ میانی آن است که طرح مستطیلی به اندازه 24 در 40 گز است. ویژگی دوم بهره گیری از ساختمایه معمولی یا خشتی است و نه سنگ تراش.

ویژگیهای معماری پارتی : معماری : گوناگونی در طرحها و بهره گیری از اندامهای گوناگون. – جفت سازی در نیایشگاهها و کاخ های پذیرایی. – پادجفت سازی در کاخهای مسکونی و خانه ها. – درونگرایی با بهره گیری از میانسرا. – شکوه و عظمت دادن به ساختمانها با بلند ساختن آنها.

نیارش : بهره گیری از آسمانه های خمیده تاقی و گنبدی (تاق آهنگ، تاق و تویزه و نیم گنبد) – بهره گیری از چفدهای مازه دار برای تاها و گنبدها. – پی سازی با نگ لاشه. – گوشه سازی چوبی، سکنج، ترمبه و فیلپوش در زیر گنبدها. – ساختمایه های بوم آورد، سنگ لاشه، خشت و آجر، ملات گیر چارو.

آرایه : گچ بری با خطوط شکسته و خمیده. – بهره گیری از کنگره ها و رکودرها در نمای ساختمان.