گاهي به انديشه فلسفي و جامعه شناختي مکتب فرانکفورت

نظريه انتقادي و انتقاد از عقل و علممعاصر

گرايشي که در انديشه فلسفي و جامعه شناختي معاصر به نام حلقه انتقادي يا مکتب فرانکفورت معروف شده است، ريشه در فعاليتهاي مطالعاتي يک موسسه علوم اجتماعي وابسته به دانشگاه فرانکفورت دارد که تاسيس آن به سال 1923 برمي گردد، اما نقطه اوج فعاليت و شکوفايي آن سالهاي دهه1930 به بعد وبه ويژه دهه هاي 50 تا 80 قرن بيستم در آلمان و آمريکا بوده است .

ماکس هورکهايمر (1973 1895) جامعه شناس و فيلسوف آلماني مکتب فرانکفورت، بنيانگذار موسسه پژوهشهاي اجتماعي است. هدف اين موسسه مطالعه و پژوهش درباره جهان کنوني و شرايط اجتماعي، سياسي و فرهنگي جوامع نوين صنعتي غرب بوده است. در نظر هورکهايمر، مسئله اساسي بيش از هر چيز پژوهش درباره ساختمان و گسترش فرهنگي وانديشه انسان غربي بود. از آغاز سال هاي 1932 هورکهايمر و تئودور آدرنو کوشش مي کردند که با انتشار سلسله مقالات چيزي را بنياد نهند که به نظريه انتقادي معروف شد.
تئوري مکتب انتقادي نئومارکسيستي او، بازگشت به نظرات شوپنهاور نيز بود. اين تئوري نه مارکسيسم محض و نه نئوهگلي بود، و به پيروي از روش کانت، خود نيز انتقادي است.
ماکس هورکهايمر بين سال هاي 1895 1973 درآلمان زندگي کرد. او در نوجواني علاقه خاصي به ادبيات و فلسفه داشت ودردانشگاه به تحصيل فلسفه، روان شناسي و اقتصاد پرداخت ومدتي استاد درس فلسفه اجتماعي بود. وي در جنگ جهاني اول در ارتش دولت پروس پرستار بيمارستان بود.اودکتراي خود را پيرامون نظرات کانت نوشت و پايان نامه استادي اش در مورد آغاز فلسفه تاريخ بورژوازي بود. هورکهايمر، با روي کار آمدن فاشيسم، به آمريکا فرار کرد.
وي گر چه در جواني با نظرات مارکسيسم عملي، به انتقاد از سرمايه داري پرداخته بود، بعد از پايان جنگ جهاني دوم و بازگشت به وطنش، به جستجوي اسطوره هاي جديد بورژوازي مانند پول، سود، هنر مبتذل، بوروکراتيسم، صنعت پرستي، رفاه کذائي، فرهنگ مصرف، وغيره پرداخت.

از جمله آثار هورکهايمر: ديالکتيک روشنگري، تئوري انتقادي و تئوري سنتي، نقد عقل ابزاري، مه آلود نمودن عقلگرايي، غروب، يادداشتهايي درآلمان، از سالهاي جواني، مجموعه سخنان برگزيده، جستاري پيرامون اتوريته و خانواده، يادداشتهاي بيست ساله، نوول هاي اجتماعي انتقادي بدبينانه، و غيره هستند.

زمينه مطالعات هورکهايمر در سال هاي جواني: آثار ايبسن، استرينبرگ، مارکس، شوپنهاور، و کانت بودند ولي بدبيني شوپنهاور نقش مهمي روي نظرات او داشت.غالب اعضاي مکتب فرانکفورت از جمله هورکهايمر زير تاثير نظريه هاي فرويد نيز بودند.

در کار تحقيق مکتب فرانکفورت: مسووليت روانشناسي را اريش فروم، و مسووليت جامعه شناسي ادبي را لئولونتال و مسووليت اقتصاد را پولاک و مسووليت فلسفه ونئوفاشيسم را هربرت مارکوزه،به عهده گرفتند. برخورد انتقادي آنان با مارکسيسم واستالينيسم، فرصتي شد براي نظرات ديگري ازجمله: روانکاوي، کانت گرايي، اگزيستنسياليسم و غيره. در نظر آنان مارکسيسم بايد گسترش جديدي مي يافت چون آن جوابگوي حل بحران جديد آن زمان نبود ، چون مارکسيسم آن زمان به رد: روانشناسي، تئوري عقلي وفرهنگي مي پرداخت هورکهايمر به انتقاد از ماکس وبر خواهان غير ايدئولوژيک بودن تحقيق و آزادي نظريه از بار ارزش گزاري، پرداخت.

اوبا شعار اراده غيرقابل اجتناب ناپذير براي حقيقت، خواهان کوشش براي يک جامعه بهتر بود. انتقاد او ازعقل مدرن، انتقاد از خود است.وي مي گفت که پيشرفت ابزار صنعتي همراه با جريان غيرانساني بودن، شده است و در سرمايه داري عقل فقط وسيله اي براي حسابگري شده است.
وي با نااميدي مي گفت که جهان اسير روابط تيره سراسري شده است. روشنگري مدل غربي او سرانجام حامل نظرات نااميد و بدبينانه شد. درنظر او عقل روشنگر دوباره خود به اسطوره گرايي روي آورده است، چون درجهان کاملا بوروکراتيک و مديريت شده، آزادي فرد نيز نابود شده وابتذال و بي خيالي درفرهنگ ،حاکم گرديده است. جادوزدايي آغازين ازجهان که هدف روشنگري بود، خود اسير اسطوره هاي عقل گرايي صنعتي و حاکميت و تسلط و استثمار کامل طبيعت شد. در نظر او روشنگري که مي خواست براي استقلال انسان مبارزه کند، خود دچار درد سرهاي صنعت و بوروکراتيسم شده است.

در نظر او جهان اداره شده سازماني باعث نابودي آزادي شخص گرديد. وي با شکايت از سرمايه داري مي گفت که اقتصاد تفريح توده ها را بسوي سرگرمي هاي مبتذل هدايت مي کند و پيش بيني مي کرد که نيروهاي بيگانه نمودن روابط انساني، مانند سازمانها، موسسات وفرهنگ دولتي، بشريت را بسوي نوع ديگري از بربريت هدايت مي نمايند، چون اکنون فرد متوجه شده است که سرنوشت زندگي اش را نيروهاي مکانيکي، بي روح و اداري، از پيش تعيين کرده اند و مدعي شد که درغرب يک تحول اجتماعي عادلانه و خردمندانه باشکست روبرو شده است.

نظريه انتقادي

هورکهايمر به زعم خود تئوري انتقادي خود را در برابر نظريه انتقادي سنتي بنياد نهاد. او مي گويد: تئوري درمعناي سنتي و به وسيله دکارت بنياد شده آن، آن گونه که در کار دانشهاي تخصصي همه جا زنده است تجربه را بر پايه طرحهاي مسائلي سازمان مي دهد که با توليد دوباره زندگي در درون جامعه کنوني يافت مي شوند. نظام هاي اصولي شامل شناخت ها در شکلي اند که آنها را درشرايط داده شده کنوني، براي بسياري انگيزه ها تا حد امکان قابل استفاده مي سازد.

پيدايش اجتماعي مسائل، وضعيتهاي واقعي که دانش درآنها به کارمي رود، هدفهايي که براي آنها دانش به کاربرده مي شود، در برابر دانش اند و براي آن بيروني تلقي مي شوند. تئوري انتقادي جامعه برعکس، انسانها را چونان توليدکنندگان همه شکلهاي زندگي تاريخي ايشان را موضوع خود قرار مي دهد.

مقصود هورکهايمر از انتقاد سنتي همان رويکرد انتقادي در دورانهاي جديد است که پس از دکارت به ميان آمد و انگيزه اي نيرومند براي پرداختن به پديده هاي منفرد واقعي و انديشه اي بود.بنا برعقيده هورکهايمر اين شيوه انتقاد سنتي همبستگي و وابستگي انساني را با انديشه و نتايج آن و دستاوردهاي دانشهاي طبيعي فراموش کرده بود.