رکود تحزب در خلال جنگ جهانی دوم

ماجراي ركود تحزّب در ايران زياد پيچيده نيست و گره‌هاي كور آن در پژوهش‌هاي علميمشخص و باز شده‌اند، امّا با وجود اين، گويي علل آن به قدري ريشه‌اي و پايدار هستندكه نه تنها افسوس در مورد گذشته احزاب بلكه نگراني از آينده آنها را نيز هميشه بايداحساس كنيم. عاملي چون ساختار سياسي قدرت در ايران پيش از انقلاب كه باعث تشكيلاحزاب فرمايشي و ناامن بودن فضاي واقعي تحزّب مي‌گرديد، در دوران بعد از انقلاب جايخود را به عللي مانند نفوذ بيگانگان به پيكره سياسي جامعه از طريق احزاب، تأثيراتناشي از مقتضيات دوران جنگ تحميلي، بدبيني عمومي نسبت به جايگاه احزاب و... داد.

اينكه آيا ركود تحزّب در سرزمين ما واقعاً علل ساختاري و تاريخي دارد و اگرآري اين علل كدام‌اند؟ در مقاله زير بازكاوي شده است.

تاريخ فعاليت‌هاي احزاب وپديده تحزّب در ايران، به‌خوبي بيانگر توفيق نيافتن عملكردي اين پديده مهم سياسي درسده اخير و حتي درحال‌حاضر است. پژوهندگان سياسي همواره در پي تبيين علل اينناكارآمدي بوده‌اند و علل مختلفي را در حوزه سياسي، تاريخي، اقتصادي، فرهنگي وحقوقي، براي اين معضل برشمرده‌اند. مقاله حاضر در همين زمينه كوشيده است علل تاريخيو ساختاري اين ناكارآمدي را تبيين نمايد، بنابراين پرسش اصلي خود را چنين طرح نمودهاست: آيا ميان كارآمدي يا ناكارآمدي احزاب سياسي ايران با علل تاريخي ــ ساختاري،رابطه معناداري وجود دارد؟ بر مبناي اين پرسش و در پاسخ به آن، مدعا و مفروض اينمقاله اين چنين سامان‌يافته است: به نظر مي‌رسد كه از سده گذشته تاكنون، پديدهتحزّب و احزاب ايراني فاقد عملكرد بهينه و كارآمدي لازم بوده و به دلايل مختلفي ازجمله علل تاريخي ــ ساختاري نتوانسته‌اند كارويژه‌هاي ايجابي اين پديده را در ايرانمحقق سازند.

1ــ استبداد و ساختار مطلقه قدرت

سنّت و دولتمداري ودولت‌سالاري مطلق و تمركزخواه داراي پيشينه طولاني و تاريخي است. بديهي است دركشوري كه فقط در سه دهه اخير از بند استبداد و ساختار قدرت مطلقه بناي رهيدن داشتهاست بسط جامعه و نهادهاي مدني مانند احزاب و نهادينه كردن توسعه سياسي به راحتيميسّر نباشد. مطلق بودن قدرت، ويژگي تاريخي ساختار سياسي ايران بوده است. با اينذهنيت تاريخي دولت قدرت خود را متمركز و مطلق مي‌خواسته و ازاين‌رو هيچ كانون قدرترقيب يا مستقلي را در مقابل خويش برنمي‌تابيده است. به همين دليل حاكميت قانون ونفي خودكامگي و استبداد محور مبارزات رهايي‌بخش مردم از نهضت مشروطيت تاكنون بودهاست و مردم بالذات به هر نهاد مدني، از زاويه تقابل با دولت مي‌نگرند. متقابلاً درديد حكومت نيز ايجاد هر نهاد مدني تهديد محسوب مي‌شود. به سخن ديگر در نگاه ملّت،شأن و كاركرد هر نهاد مردمي، در درجه اول، مقابله و مهار قدرت دولت است و مردميبودن هر نهاد به معناي مخالفت با دولت محسوب مي‌شود نه استقلال از آن، كه در صورتلزوم مي‌تواند از حكومت نيز حمايت كند يا آن را تشكيل دهد. تجربه تاريخي ايران ازمشروطه تاكنون گواه آن است كه هم‌زمان با تزلزل قدرت مطلقه و ضعف دولت، نهادهايمدني مانند احزاب و مطبوعات، قارچ‌گونه و لجام‌گسيخته تأسيس يا فعال شده‌اند و باتمركز مجدد قدرت مطلقه يا تولد آن، همه رخت بربسته و چون برگ خزان‌زده ريخته‌اند. اين هم‌زماني حاكي از آن است كه پيدايي نهادهاي مدني معلول ضعف دولت مطلقه بوده وبه موازات افزايش استبداد و مطلقه شدن ساختار قدرت، از گستره و توان اين نهادها واز جمله احزاب كاسته شده است و نهادهاي فوق به زوال گراييده‌اند.[1] بنابراينمهم‌ترين مانع تاريخي شكل‌گيري و كارايي احزاب در ايران را مي‌توان در استبداد[2] ودولت‌سالاري مطلقه خلاصه كرد؛ زيرا كليه سلسله‌هاي حكومتي ايران در فردي و مطلقهبودن حاكميت و فقدان يا تحمل نكردن قدرت‌ها و نهادهاي ناظر و تعديل‌كننده مشتركبوده‌اند. بدين‌ترتيب در تاريخ معاصر ايران و در سده گذشته هم، حكومت‌هاي استبداديبا اعمال قدرت مطلقه و خشونت مانع رشد شخصيت و هويت مردم شدند و اجازه شكل‌گيرينهادهاي جامعه مدني و رشد طبيعي آنها را نداند.