مقدمه:

اصطخری ابهر را شهری کوچک دیده که دارای باغات و محصولات کشاورزی بسیار است . (9) در آثار البلاد و اخبار العباد آمده است که :

ابهر شهری تابع الجبال از بناهای شاپور ذوالاکتاف است . گویند زمینی که شهر بر سر آن بنا شده چشمه رهایی بوده که از صدها سوراخ و سنبه زمین آب می جوشد . این سوراخ ها را با پشم و چرم سد کردند و خانه ها را بر چشمه های پشم آلود بنا کردند . منظر شهر از بیرون زیباتر از اندرون است .

شهر ابهر هوای سازگار دارد و آبش بسیار و گوارا ، باغ و باغات و میوه شهر ابهر شهرت جهانی دارد . از فراورده های میوه وسردرختی ، انگور ، گلابی ، گردکان ممتاز و در انتخاب میوه جات دارای اکثریتند. نوعی امرود در ابهر هست به اندازه نارنج و همچون نارنج گرد است ، آن را عباسی گویند . عباسی در خوشمزگی ضرب المثلی شده است که [ متداول است ] می گویند ، از هر جای مملکت میوه فروشان به شهر ابهر می آیند که گلابی عباسی را خرید کنند . باغستانی پیرامون شهر هست بهاء الدین آباد گویند و استفاده از آن برای همه حتی مسافران مجانی است آثار دژی در ابهر هست که گویند پناهگاه یاغیان از دولت بود . در ابهر آبی موجود است که از چشمه ای می جوشد هر تیغ پولادینی را اعم از شمشیر و غیره وسیله آن ، آب دهند . فوق العاده تیزو بادوام می شود . در پیرامون ابهر به هر طرف نگاه کنی ، آسیا ها را می بینی که وسیله آب می چرخند. (10) در جایی دیگر می گوید ابهریان در زیبایی گوی سبقت را از اهل هر شهر دیگری ربوده اند و همه باهم یکدل و متحدند . در مشترک یاقوت حموی آمده است که ابهر شهر بزرگ مشهوری است میان قزوین و زنجان از ناحیه های جبل که گروه بسیاری از فقیهان مالکی و شافعی و محدثان از آن برخاسته اند . (11)

وجه تسمیه ابهر

در مورد تسمیه ابهر در مشترک یاقوت چنین می خوانیم :

« ایرانیان خودشان آن را « اوهر » تلفظ می کنند ، درباره اشتقاق آن گفته اند که کلمه مرکب از « آب » و « هر » به معنی آسیا است و کلمه ابهر یا اوهر (که لهجه محلی است ) به معنی آب آسیا است .» (12)

در لغت نامه دهخدا نیز چنین آمده است که :

« شهر مشهوری میان قزوین و زنجان و همدان از نواحی جبل و اهل محل ، آن را « آوهر » گویند » (13)

فلسفه وجودی شهر ابهر

از مطالعات تاریخی و باستان شناسی بر می آید که نقطه ی اصلی شهر قلعه ای بوده که در دوره ی هخامنشیان پایه گذاری شده است ، ابهر در دوره ساسانیان حصاری عظیم داشته که بر آن چهار دروازه بوده است و از آن پس وقایع تاریخی حاکی از تخریب مکرر به واسطه تهاجم اقوام مختلف است چنانکه در هجوم تیمور گورکانی به کلی از بین رفته است .

از عوامل اصلی انگیزه ی ایجاد شهر ابهر ، عوامل جغرافیایی بوده است .جریان رودخانه ابهر رود که باعث به وجود آمدن سرزمینهای آبرفتی و حاصلخیز نسبتاً وسیع اطراف آن شده ، عامل رشد کشاوزی می باشد .

دیگر وجود آب و هوای مساعد جهت ایجاد و رشد کشاورزی ، دامداری بود که از جهت اقتصادی نقش عمده ای برای ساکنین شهر ابهر داشته است .

و سرا انجام وجود قلعه ای قدیمی که مانند پادگان نظامی عمل می کرده و ساخته کیخسرو فرزند سیاوش بود و امروزه آثاری از ان به نام قلعه تپه موجود است که بر کنار همین رودخانه ابهر رود ساخته شده بود .

سابقه تاریخی ابهر

منطقه ابهر و مناطق اطراف ابهر رود و از مناطق باستانی ایران به شمار می رود که دارای سوابق تاریخی طولانی می باشد با بررسی های به دست آمده در این مناطق ، ثابت شده که دره ی ابهر رود در هزاره ی دوم قبل از میلاد از رونق بیشتری برخوردار بوده و در حدود قرن نهم پیش از میلاد مادها اتحادیه ای از قبایل مختلف به وجود آورده بودند که مقر و مرکز آن در ابهر چایی یا کمی جنوبی تر در ناحیه کوهستانی جنوب غربی قزوین بوده است و در حدود سالهای 821 قبل از میلاد قبایل مختلف مادها که تحت رهبری فردی به نام « هانا سیدوکا » بودند و در محلی به نام « بیت سگبات » واقع در دره ابهر چایی [ ابهر رود ] جنوب غربی قزوین جمع شدند و در این محل نبردی بین مادها و آشوریها در گرفت و در حدود قرن هفتم پیش از میلاد نواحی ابهر رود تا قسمت علیای قزل اوزن و شرق همدان تحت سیطره آشوریها قرار گرفت .

در دوره ساسانیان ناحیه ای واقع بین دو رودخانه ابهر رود و خررود که در حال حاضر مناطقی چون تاکستان ، فارسجین و ضیاء آباد را شامل می شود کاملاً آباد بوده است و منطقه ابهر رود تحت تسلط خاندان مهران یکی از هفت خاندان مهم حکومتگر ایران قرار داشت . در آن زمان خاندان مهران علاوه بر این منطقه به مناطق وسیعی تسلط داشتند ، شروین دشبتی ، بهرام چوبین و پیران گنبشت از خاندان مهران می باشند .

سرزمین ابهر رود بعد از اسلام که هم مرز دیلم بود به علت تمایل سرداران عرب جهت تسلط بر دیلم اهمیت خود را حفظ نموده است . (14) به روایت عز الدین علی بن الاثیر مولف کامل التواریخ ، فتح ابهر و نواحی آن در سال 22 هـ ق اتفــاق افتاده است و ما در اینجا عیناً به نوشته ی این مورخ بزرگ استناد می کنیم :

« لما سیرالمغیره جدیداً الی همدان ففتحها سیر البراء بن عازب فی جیشٍ الی قزوین و أمره أن سیر الیها فان فتحا عزالدیلم منها و انّما کان مغزا هم قبل دستبی . فسار البراء حتی الی ابهر و هو حصن . فقاتلون ثم طلبوا الامان فامنهم و صالحم » .