(برآمدن صفويان) ـ از شيخ صفي‌الدين تا شيخ ابراهيم

پس از فروپاشي سلسله خلفاي عباسي و سقوط بغداد به دست هلاكوخان مغول، رفته رفته آذربايجان در ميانه‌هاي سده‌ي هفتم خورشيدي، جاي‌گاه ويژه‌اي پيدا كرد. آذربايجان با داشتن شهر بزرگ تبريز، به عنوان يكي از مراكز مهم ايران و حتا جهان اسلام، نام‌بردار شد :1

شهر [تبريز] در چنان جاي خوبي قرار گرفته كه ساير كالاها را از هند و ... بسياري جاهاي ديگر بدان‌جا آورده و بسياري از بازرگانان لاتين، مخصوصاً تجار جنوا، معمولاً براي خريد كالاهاي خارجي كه از دوردست مي‌آيد، بدان‌جا مي‌آيند و به تجارت مي‌پردازند .

در دوران ايل‌خانان مغول ، آذربايجان و شهر تبريز داراي اهميت ويژه‌اي بود :2

اين شهر ، آن‌قدر اهميت پيدا كرده بود كه پگولوتي، فهرستي از ايستگاه‌هاي راه اماس [در مديترانه] تا تبريز را عرضه كرده است .

در سال‌هاي پاياني سده 14 و سال‌هاي آغازين سده‌ي پانزدهم ميلادي (اواخر سده‌ي هشتم خورشيدي) ، آذربايجان و شهر تبريز ، مهم‌ترين ايالت و مهم‌ترين شهر ايران بود :3

مهم‌ترين شهر امپراتوري ايران، شهر تبريز است. شاه ايران از اين شهر، درآمد گزافي دارد. در حالي كه شاهان كشورهاي مسيحي از شهرهاي خود، چنين درآمدي را ندارند چون بازرگانان عمده به اين شهر، رفت و آمد مي‌كنند ...

مغول‌ها، خيلي زود از بغداد روي برگرداندند و پاي‌تخت را به سلطانيه (نزديكي زنجان) آوردند. تبريز در نزديكي‌هاي پايان عهد ايل خانان مغول، مركز عمده‌ي حكومت بود . تبريز در خلال دوره‌ي پس از مغول ، هم‌تراز با بغداد ، به عنوان :4

دو قلمروي كه سلاطين آل جلاير مي‌توانستند تحت نفوذ خود درآورند ، به رقابت

[ برخاست]

از سوي ديگر، بغداد در دوران پس از مغول، به دليل دست به دست شدن ميان آل جلاير و قره قويون لوها و ديگران، زيان‌هاي زيادي ديد :5

بايد اشاره كرد كه در اوج عظمت دنياي اسلام در روزگار عباسيان، استقرار پايتخت اسلامي در خاك ايران [ساساني] يعني در بغداد، حكومت اسلامي را وارث امپراتوري‌هاي باستاني شرق گردانيد .

از اين رو، انتقال پايتخت به شرق، يعني آذربايجان، كل حكومت را هرچه بيش‌تر، ايراني‌تر كرد .6

در اين ميان، موقعيت جغرافيايي ممتاز اردبيل ( آرتاويل) و نزديكي آن به شهر تبريز، آن را به گونه‌ي يكي از شهرهاي مهم آذربايجان درآورد كه توانست نقش برجسته‎اي در تاريخ ايران بازي كند.

شيخ صفي‌الدين اردبيلي، در سال 631 خ (1252م/ 650 مهي) ، در اين شهر به دنيا آمد و هشتاد و دو سال بعد ، يعني در سال 713 خ (1334م/ 735 مهي) ، ديده از جهان فروبست. زايش و بالندگي او، هم‌زمان با اوج توان‌مندي ايل خانان مغول بود. حمدالله مستوفي در سال 1120 خ (1230 م/ 731 مهي) ، يعني 4 سال پيش از درگذشت، وي مي نويسد :7

شيخ صفي‌الدين، مردي صاحب وقت و قبولي عظيم دارد و به بركت آن‌كه مغول را به او ارادتي تمام است، بسياري از آن قوم را [از] ايذا به مردم رسانيدن بازمي‌دارد و اين كار عظيم است .

وي شش سال پس از درگذشت شيخ صفي‌الدين در كتاب جغرافياي خود به نام نزهه‌القلوب مي‌نويسد :8

... اردبيل از اقليم چهارم است ... اكثر [مردمان] بر مذهب شافعي‌اند و مريد شيخ صفي‌الدين عليه‌الرحمه‌اند ...

نوشته‌هاي حمدالله مستوفي كه خود از كارگزاران دستگاه مغولان بود (مستوفي يا محصل ماليات)، اين نكته را آشكار مي‌كند كه بنيان‌گذار سلسله‌ي صفو‌يان ، داراي مقبوليت زيادي ميان مردم شهر و نيز مورد احترام ويژه‌ي فرمان‌روايان مغول بوده است. و ديگر اين‌كه، بيش‌تر مردم شهر و مريدان وي، پيرو مذهب شافعي بوده‌اند.

البته بايد به ياد داشته باشيم كه در ميان مذهب‎هاي چهارگانه اهل تسنن، مذهب شافعي، همانندي‌هاي زيادي با مذهب شيعه دارد. حتا در درازاي تاريخ بسياري از شيعيان كه به دليل‌هاي گوناگون تقيه مي‌كردند ، خود را شافعي مذهب مي‌نمودند .

شيخ صفي، سال‌هاي نخستين عمر را در « طلب» گذرانيد، تا سرانجام مراد خود، شيخ زاهد گيلاني را يافت و طريقت را از وي گرفت. شيخ صفي‌الدين، 25 سال در كنار و حضور شيخ زاهد بود. شيخ زاهد، دختر خود را به همسري وي داد و با درگذشت شيخ زاهد، شيخ صفي ، قطب طريقت شد :9

طريقت صوفي‎گري در دوران شيخ صفي و دوران سه نفر از جانشينان بلافصل وي، از احترام زياد مراجع قدرت، برخوردار بود. ايل‌خانان مغول و وزراي اعظم آن‌ها، در برابر شيخ صفي‌الدين، كرنش مي‌كردند.

[شيخ‌صفي] در مقام مرشدِ اعظمِ طريقتِ خويش و يكي از شيوخي كه در آن روزگاران، قدرتي هم‌چون قدرت رهبران سياسي داشتند، به موفقيت و كاميابي خارق‌العاده‌اي دست يافت. اگر به خطا ‌نرفته باشيم، خانقاه او پايگاهي براي نهضت مذهبي توده‌ي مردم شد. او با حاكمان زمانه، باب دوستي گشود و اعتباري عظيم در نزد آن ها حاصل كرد. ترديدي نيست كه عامل تعيين‌كننده در رفتار آنان، ميزان پيروان و نفوذ او در ميان مردم بود. شيخ‌صفي، حامي و هوادار فقرا و ضعفا بود و زاويه‌اش در اردبيل پناه‌گاه و مأمن محرومان و مظلومان شد .

در تحليل نهايي، شيخ صفي‌الدين محبوبيت خود را نه تنها از راه قدرت، كرامات و مقامات حاصل كرده بود، بلكه اقتدار سياسي و ثروت او هم كه در خلال زمان از هدايا و هبه‎هاي پيروان و حاميانش فراهم آمده بود، بسيار كارساز بود. گفته شده كه شبكه‌ي خلفا و مريدان وي از سيحون و جيحون تا خليج‌فارس و از فقفاز تا مصر، گسترده بود. حتي گفته شده كه يكي از خلفاي وي در سيلان به مقام والايي رسيده [بود] .10

آل‌جلاير نيز به شيوه‌ي مغولان، جانشين وي شيخ صدرالدين را بزرگ مي‌دانستند. سلطان احمد آل جلاير در فرماني مي‌نويساند :11

... اين حكم يرليغ نفاذ يافت تا به همه انواع در ترفيه خاطر مبارك او [شيخ صدرالدين] و مريدان او كوشند و رعايت جانب ايشان، كل الوجوه، واجب دانسته ...