مقدمه:

رويدادهاي متنوع و گسترده در جهان از يك سو و تاثير آنها بر زندگي افراد بشر از سوي ديگر به علم روابط بين الملل به معناي خاص و علوم سياسي به معناي عام اهميتي مضاعف داده است؛ به گونه اي كه اگر بگوييم بدون علم سياست و مديريت بين المللي زندگي بشر را آشفتگي، هرج و مرج، جنگ، خشونت، اضطراب و دلواپسي فرا مي گيرد، اغراق نكرده ايم بلكه به حداقل اكتفا نموده ايم. از اين رو براي فهم، درك و تحليل رويدادهاي فراوان از شرق تا غرب عالم بايد قالب هاي فكري آزموده،مدون و علمي داشت و گرنه حجم وسيع اطلاعات و اخبار از تحولات جهاني ناظران عادي و عامي را متحير و تسليم خواهند كرد. زيرا پيچيدگي هاي روابط بين الملل International Relations ) ) و روابط بين الدول Interstates ) ) بدون چارچوب هاي فكري و تئوري هاي نظري قابل درك نيست و همچون امواج متنوع و گسترده ماهواره اي در فضا مي ماند كه بدون رمز شكن و ابزار كاناليزه كردن آنها مبهم و پيچيده مي مانند. از اين رو در اين نوشتار تلاش شده پيوند گريز ناپذير جهان انتزاعي نظريه ها و جهان واقعي سياست ساماندهي شده تا تصوير روشني از بطن اطلاعاتي كه هر روز منتشر مي شود قابل استخراج باشد.

امروز عقلا بر اين قضيه هم نظرند كه سياستگذاري بدون وجود اصول سازمان دهنده، كيفيت مطلوبي نخواهد داشت؛ همان گونه كه نظريه پردازي بدون اطلاع از جهان واقعي بي ثمر خواهد بود.(1)

و خواسته و نا خواسته و آگاهانه يا غير آگاهانه اختلافات نظرها درباره تحولات جهاني ناشي از توسل و استمداد از نظريه هاي متفاوت است. به عنوان مثال تحليلگري كه گسترش «ناتو» به شرق را ناشي از ضعف روسيه و خلا قدرت در اوراسيا مي داند از نظريه هاي واقع گرايانه در سياست بهره مي گيرد و اگر كسي نگرش ليبرال را مبناي بررسي خود قرار دهد، تقويت دموكراسي هاي نو پا در اروپاي مركزي و تسري مكانيسم هاي مديريت منازعه در اين منطقه بالقوه پر آشوب را نتيجه خواهد گرفت. طبيعتا هيچ گونه رهيافت واحد و نظريه جامعي نمي تواند كليه پيچيدگي هاي جهان سياست معاصر را تحليل كند؛ همان گونه كه در علم پزشكي هيچ دارويي، مناسب همه دردها نيست.

1 دسته بندي كلان تئوريهاي روابط بين الملل:

از تئوري هاي روابط بين الملل دسته بندي و طبقه بندي هاي متعدد و متنوعي صورت گرفته كه براي حفظ شفافيت و رواني نوشتار حاضر از ذكر آنها خودداري مي كنيم و چارچوب و طبقه بندي خويش را ملاك قرار مي دهيم. در يك تقسيم بندي كلان، نظريه هاي روابط بين الملل به سه دسته نظريه هاي «جهان گرا»، «ملي گرا» و «كثرت گرا» قابل تقسيم اند.(2)

نظريه هاي جهان گرا، ساختار و پويش جهاني را عنصر تعيين كننده در تحولات نظام بين المللي مي دانند و كشور ما به عنوان واحدهاي سازنده و تشكيل دهنده نظام بين المللي نقش ثانوي دارند. مثلا در نظريات امپرياليسم كلاسيك همه چيز حول امپراطور قابل تبيين است. يعني ساختار امپراطور و پويش امپراطوري تعيين كننده تحولات است. اما نظريه هاي ملي گرا كه بيشتر تئوريهاي روابط بين الملل در اين دسته جاي مي گيرند، بر نقش محوري كشور ها به عنوان عناصر اصلي نظام بين المللي تاكيد دارند و به تعبيري براي ساختار بين المللي نقش ثانوي قايل هستند كه بدون دولتها و كشورها و رفتار و انگيزه هاي آنها، معنا و مفهوم واقعي نخواهد داشت. ما نظريه هاي كثرت گرا بر تعامل دو جانبه و نقش دو سويه ساختار و پويش بين المللي و كشورها در تحولات جهاني تاكيد مي كنند كه با انكار هر يك، تحليل و بررسي و داوري ناظران جهاني عقيم خواهد شد.

2 نظريه هاي جهان گرا:

2 1 امپرياليسم: (Imperialism)

تئوري هاي امپرياليسم در دو زير مجموعه كلان «كلاسيك» و «نو يا جديد» قرار مي گيرد.(3) در امپرياليسم كلاسيك ساختار امپرياليستي بود كه از آن به عنوان امپراطوري نام مي بريم مثل امپرطوري هاي ايران، عثماني، روم، مصر، چين يا با تسامح از حكومت خلافت عباسيان مي توان نام برد كه با اصل تغلب و چيرگي و سلطه حكومت مي كردند. در اين مجموعه كشورهاي غير امپراطوري نيز، چون توان امپراطور شدن نداشتند، دست به تشكيل امپراطوري نمي زدند و گرنه امپراطوري به عنوان يك آرمان ذهني و نهادي مفيد از اهداف بلند و دست نيافتني(گاه دست يافتني) همه شهرياران يا حاكمان بود و امپراطور با تشكيل امپراطوري، خود را تجلي خدا و حقيقت مي يافت و معرفي مي كرد.