)پنجاه سال بیمه های اجتماعی در ایران(

1- مقدمه

تامین اجتماعی به مفهوم عام کلمه، همواره یکی از آرزوهای بشر بوده است. انسان ها از دیر باز دغدغه زندگی آرام و مطمئنی را داشته اند که عاری از «رنج احتیاج» باشد؛ تا در پرتو آن، فرصت یابند، به جنبه های متعالی تر زندگی بپردازند و در هنگام تلاش برای کسب معاش، چشم انداز آینده ای مبهم، آنها را نگران و آشفته نسازد. در جهان امروز، این آرمان دیرین در تحقق تامین اجتماعی و به ویژه در نظام کارآمد بیمه های اجتماعی جستجو می شود.

در ایران نیز صورت هایی از تامین اجتماعی – و البته نه به این نام و سیاق – از دیر باز با کارکردهای محدود و نظام نایافته – به معنای امروزی آن – رایج بوده است؛ اما تحول مهمی که در پی ملی شدن صنعت نفت و با ارائه لایحه بیمه های اجتماعی کارگران در تاریخ 1/11/1331 توسط دولت وقت رخ داد و به ویژه اجرای لایحه قانونی از اول اردیبهشت 1332 بیمه های اجتماعی در ایران به شکل رسمی گسترش یافت. از آن تاریخ پنجاه سال می گذرد.

2- تامین اجتماعی چیست ؟

اصطلاح تامین اجتماعی در کشورها و نظام های مختلف با تعبیرها و تعریف های نسبتاً متفاوت به کار گرفته می شود. این تفاوت ها اغلب به سطح توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورها مربوط می شود و نیازها و انتظارات شهروندان و درجه توسعه یافتگی کشورها به میزان زیادی بر نگرش دولت و مردم هر کشور به موضوع تامین اجتماعی تاثیر گذار است. هر چند در اغلب تعریف ها، تامین اقتصادی افراد جامعه هدف خاص تامین اجتماعی تلقی شده است، ولی در برخی دیدگاه های نیز تامین اجتماعی به مفهوم عام تری مورد توجه قرار گرفته است که ضمن آن فراهم آوردن همه تمهیدات و لوازم تامین نیازهای مادی و معنوی زندگی انسان ها، هدف تامین اجتماعی ذکر شده است. اصطلاح تامین اجتماعی، آمیزه ای از «امنیت اقتصادی» و «بیمه اجتماعی» است. این واژه برای اولین بار به عنوان لایحه سال 1935 دولت فدرال آمریکا با نام قانون تامین اجتماعی به کار گرفته شد.

در تعریفی روشن تر، بیمه های اجتماعی برنامه حداقلی، به منظور کاهش مخاطرات در زندگی اقتصادی و حفظ و حمایت افراد جامعه در برابر آسیب های ناشی از بیماری ها و حوادث و بیکاری غیر ارادی است. پس از آن تامین اجتماعی، راهبی برای دستیابی به حداقل نیازهای زندگی شرافتمندانه است. تامین اجتماعی همچنین ساز و کاری را عرضه می کند که ضمن آن توزیع مجدد در آمدها در جامعه و حمایت مستمر از افراد تحقق می یابد.

با وجود تفاوت هایی که در همه تعبیرها و تعریف های مضمون های تامین اجتماعی وجود دارد، موارد مشابهی نیز دیده می شود. نظام تامین اجتماعی در هر کشور، شهروندان جامعه را به هنگام کاهش یا قطع درآمد، بروز بیماری، بیکاری، از کارافتادگی، بازنشستگی، فوت و بی سرپرستی از طریق دو نظام بیمه ای و حمایتی، تحت حمایت قرار می دهد.

در روزگار ما با وجود پیشرفت علوم و فنون و دسترسی بشر به توانایی های شگرف در همه عرصه ها، دغدغه زندگی آرام و مطمئن و عاری از اضطراب و آشفتگی در آینده، همچنان تهدید کننده است. تامین اجتماعی، تمهید چنین اطمینان خاطری را برای آحاد جامعه نوید می دهد و از این رو، هم زمینه پیشرفت و توسعه ملی کشورها و هم هدف و مقصود چنین توسعه ای به شمار می رود. اهمیت تامین اجتماعی، طی یک قرن اخیر و به ویژه پس از پذیرش امر برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی در حوزه های گوناگون، توسط دولت های جهان روز به روز بیشتر شده است و این اهمیت در نظام ها و مرام های سیاسی و عقیدتی مختلف کاستی نگرفته و پیوسته بر منزلت آن افزوده شده است. تامین اجتماعی ، اکنون به مقوله ای مهم در قلمرو توسعه اقتصادی و سایسی و توسعه پایدار تبدیل شده است و بدین گونه، قلمرو و کارکردهای آن رو به تکامل است.

تامین اجتماعی همواره با دیگر مقوله های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در تعامل بوده است و از این لحاظ، تحت تاثیر تحولات در هر یک از عرصه های مذکور بوده و خود نیز بر آن حوزه ا تاثیر گذار است. ارتباط ساختاری و بنیادی مقوله های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی به یکدیگر به تامین اجتماعی وجهی تاریخی، متحول و بالنده بخشیده است؛ بنابراین، دولتمردان، مدیران و برنامه ریزان، جملگی درصدد توسعه قلمرو آن و بسط کارکردها و دامنه شمول تامین اجتماعی هستند.

خاستگاه اصلی تامین اجتماعی در جامعه های معاصر، مبارزات کارگران صنعتی پس از انقلاب صنعتی در اروپا است. از آن زمان، تامین اجتماعی مانند هر پدیده دیگری سیری تاریخی داشته و در گذر زمان شکل گرفته و تکامل یافته است. آنچه امروزه شاهد آن هستیم، محصول روندها و فرآیندهای دامنه داری است که از دو قرن پیش، زمینه های تکوین و تکامل آن فراهم شده است. از این زمینه ای تاریخی در اشکال مشخص در پی انقلاب صنعتی، جلوه ها و جنبه های سنتی تر خدمات اجتماعی، حمایت اجتماعی و امداد و تعاون در فرهنگ ها و تمدن های دیگر نیز در شرق و غرب عالم سابقه داشته و در گذر زمان تجربه شده است. ولی هیچ یک از این تجربه ها را نمی توان در چارچوب تامین اجتماعی به معنای امروزی آن طبقه بندی کرد. تامین اجتماعی اساساً دستاورد دوران جدید است.

تامین اجتماعی، گاهی مترادف با مفاهیمی چون «رفاه اجتماعی»، «خدمات اجتماعی» به کار می رود حال آنکه، هریک از این مفاهیم و اصطلاحات در چارچوب نظام رفاه و تامین اجتماعی و براساس راهبردهای مختلف بیمه ای، حمایتی و امدادی دارای تعاریف ویژه هستند.

در اینجا برای آشنایی بیشتر، واژه های نزدیک به مفهوم تامین اجتماعی و تعاریف رایج مربوط به هریک از این مفاهیم، مرور می شود.

رفاه اجتماعی: این واژه به مفهوم فراهم ساختن آسایش جسمی و فکری زندگی همه افراد جامعه است و تمامی جنبه های مادی و معنوی زندگی افراد از قبیل نیازهای بهداشتی و درمانی، تغذیه، مسکن، آموزش، امنیت جان و مال شهروندان و نظایر آن را در بر می گیرد.

مفهوم دیگر رفاه اجتماعی نیز آن را مترادف با خدمات اجتماعی قرار می دهد. در این معنا، رفاه اجتماعی، سیستم منظم و شکل یافته خدمات اجتماعی است که برای کمک به افراد جامعه پدید آمده است تا رضایت کامل و استاندارد یک زندگی مرفه را برای افراد تامین کند.

خدمات اجتماعی : این اصطلاح به فعالیت های سازمان یافته ای اطلاق می شود که به منظو سازگار کردن متقابل فرد و محیط با یکدیگر انجام می گیرد. خدمات اجتماعی از یک طرف قابلیت های لازم را در افراد برای هماهنگی با معیارها و هنجارهای جامعه ایجاد و تقویت می کند و از سوی دیگر عاملی است باری ایجاد یک محیط اجتماعی مناسب تا فرد بتواند نیازهای خود را به عنوان یک شهروند عضو جامعه انجام دهد.

کمک اجتماعی : این اصطلاح به کمک هایی اطلاق می شود که سازمان های عمومی به صورت موردی به افراد دارای درآمد اندک ارائه می کند. این نوع کمک ها در قالب نظام بیمه ای قرار ندارند، بلکه بر همبستگی اجتماعی و تعاون مردم تکیه می کنند. این نوع کمک ها بیشتر شامل افرادیی می شود که تحت پوشش هیچ نظام حمایتی نیستند.