فرمت فایل: ورد –Word و قابل ویرایش

تعداد صفحات: 237

اوقات فراعت دلپذيرترين اوقات آدمي است . بخشي از عمر او كه از آن خود اوست . ساعاتي فارغ از كار روزانه و رنج ايام كه مصرف آن چيزي مي كند كه خود مي خواهد ، خود بر مي گزيند و اگر عاملي بيرون از او دخالت نكند ، به رضا و رغبت دل مي گذراند . اين لحظات براي عالمان دقايق تعمق ، براي هنرمندان زمان پديد آوردن و براي بي فكران و بي هنران ملال آورترين اوقات است . از اينروست كه اين اوقات براي عده اي بارور و شوق انگيز و براي عده اي مفسده انگيزترين اوقات است . زمان عظيمي كه يك سوي آن بارو كردن عمر و زندگي و سوي ديگر آن ضايع شدن و هدر رفتن لحظه هاي شيرين و زود گذر است . اوقات فراغت نزديكترين پيوند را با زندگي معنوي و فرهنگ دارد . اوقاتي كه به ميل و اختيار در راه آموختن ، آفريدن ، ساختن ، پژوهش ، تربيت ، مشاركتهاي داوطلبانه اجتماعي ، خدمات رايگان انساني ، گسترش افقهاي فكري و در بسياري از عرصه هاي ديگر زندگي صرف مي شود ، تبعاً ارتباط آن با حيات معنوي و فرهنگي جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ 1 ، 3 )

تفريح مجموعة اشتغالاتي است كه فرد كاملاً با رضايت خاطر براي استراحت يا كسب انرژي ، توسعة آگاهانه يا فراگيري غير انتفاعي و مشاركت اجتماعي داوطلبانه ، بعد از رهايي از الزامات شغلي ، خانوادگي و اجتماعي به آن مي پردازد ، اوقات فراغت مدت زماني است كه كار شخصي به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعاليتهاي دلخواه خود مي پردازد كه اين موجب پرورش استعداد ، شكوفايي شخصيت و برآوردن نيازهاي جسمي و روحي و اجتماعي مي گردد . ( شهابي ، 1366 ، 7 ، 8 )

• فراغت مدت زماني است كه فرد به استراحت براي رفع خستگي ، به تفريح براي رفع كسالت و دلتنگي و به فعاليتهاي انتخابي براي رشد و توسعه ظرفيتهاي جسم و روح خود مي پردازد . ( اردلان ، ؟ ، 38 )
• فراغت زمان فروخته نشده اي كه متعلق به فرد است ، زمانيكه فرد به ميل خود از آن استفاده مي كند ؛ فراغت نوعي رهايي از وظايف اجتماعي است .
• فراغت فضاي توسعه انساني است و به انساني كردن كار منتهي خواهد شد. (ماركس )

نظريات مرتبط با فراغت

به طور كلي در رابطه با پيدايش فراغت و گرايش انسان به آن سه نظريه عنوان مي شود :

- اولين نظريه مباني تفريح را مذهب مي داند . « دوركيم » و « جين هاريس » را مي توان از طرفداران اين نظريه نام برد . بطور كلي اين نظريه حاكي از اين است كه تفريح بصورت نمايش و رقص و آواز ، از مذهب سرچشمه گرفته و نوعي رفتار اجتماعي است كه در ايجاد وحدت ميان اعضاي يك گروه و يا قبيله نقش بزرگي را ايفا مي كند .

- دومين نظريه ، نظريه غريزي بازي و تفريح است . از طرفداران اين نظريه مي توان « جيمز بالدوين « …. ويليام مك دوگان » و « كارل گروس » را نام برد . گروس در كتاب « بازي و بشر » معتقد است كه بازي انسان مانند بازي حيوانات از يك نياز فطري سرچشمه مي گيرد و وظيفة اصلي بازي در سنين كودكي آماده سازي طفل براي بزرگسالي است .

- و بالاخره سومين نظريه ، نظريه مبني بر استراحت و كسب لذت است . « اسپنسر » در اين خصوص علتي گرايش انسان به تفريح را رها شدن از نيروهاي اضافي مي داند .

« مورتين لازواروس » روانشناس آلماني ، عامل تفريح را نياز بشر به استراحت و جبران خستگي بيان مي كند . لازم به ذكر است كه افرادي مثل « گروس » در مورد پيدايش تفريح و بازي نظري بنيامين دارند ، يعني ضمن قبول نظريه مربوط به غريزي بودن تفريح ، فرضيه استراحت و رهايي از مسئوليت ها و كسب لذت را نيز قبول دارند . ( حميد و نتايج ، 1380 )

اهداف گذران فراغت

اوقات آزاد هر شخص متعلق به خود اوست و خود مي داند كه چگونه از آنها و در چه كارهايي استفاده كند . آنچه ميان اين اوقات مشترك است ، همين آزادي فرد در رسيدن به امور دلخواه است و بالتبع نتيجة آن راحتي خيال و امنيت ، استراحت و آرامش ، تنوع و دوري از تكرار ، خلاقيت و در مجموع فرصتي براي روح تشنة انسان است براي تفكر مجدد با نگاهي محيط بر وجود خود .

هر چه زندگي شهري ريشه دارتر باشد ، مشكلات ناشي از آن بيشتر و عميق تر است . چنانچه كشورهاي اروپايي و آمريكايي ، با اين بحران از سالها قبل مواجه بوده اند و هم اكنون تفريح و آسايش شهروندان از اركان اساسي برنامه ريزيهاي كلان آنها بشمار مي رود .

حال اگر به انسان به ديده موجودي بنگريم كه نبايد زير چرخ دنده هاي تمدن خرد شود ، بايد به تمايلات و خواسته هاي روحي و جسمي او در زماني كه فارغ از وظايف معيشتي و زيستي خود مي باشد ، اجازه بروز داد . در حقيقت همتي كه فرد در زندگي مصروف مي دارد بايد در اين ساعت شكوفا شود ، تفكر با ارزش او در اين زمان صورت پذيرد و بتواند به امور دلخواه خود بپردازد .

• تفريح و وقت آزاد كه ديروز امكانات يك طبقه ويژه بودند ، امروز بصورت حق همگاني درآمده است . مفهوم تفريح در اجتماعي تغييرات زيادي يافته است . تحليل وقت آزاد با همة پيچيدگيش ما را وادار مي كند آن را در زمينه هاي زير بررسي كنيم :
• زمان وقت آزاد
• نوع فعاليت
• روش تفريح

در وراء اين سه حالت تفريح ، سه پديده مشترك و هم معني وجود دارند : تفريح ، آزادي و حق انتخاب .

انسان آگاهانه يا ناآگاهانه انتخاب مي كند و وقت هاي آزاد خود را طوري معين مي كند تا براي اعصابش كه در اثر فعاليتهاي اجباري زندگي روزانه ، كار ازدحام و خستگي ناشي از فشردگي بي حد محيط زندگي شهري آرامش دهنده بوده و باعث تعادل فيزيكي ـ رواني گردد . جفر دومازيه ( jaffre Damazedier ) سه عامل اصلي وقت آزاد را مشخص مي كند :

• رفع خستگي : با استراحت
• سرگرمي : با تغيير
• انبساط خاطر : با تفريح

1 ـ رفع خستگي : در وقت آزاد براي رهايي از خستگي شامل : استراحت ، سكوت ، بيكاري ، مشغوليات بدون هدف معين و اعمال بدون اجبار عيني .

2 ـ سرگرمي : براي رهايي از دلتنگي براي دوري از محل كار شامل : رفتن به مسافرت ، تغيير محيط ، جستجو و يا حتي تصورات ذهني .

3 ـ انبساط خاطر : براي رهايي از خستگي فكري و يكنواختي روزانه و در نتيجه پرورش جسم و روان و شكوفايي شخصيت و فرهنگ انساني . ( كانديليس ، ؟ )

ويژگيهاي فعاليتهاي فراغتي

اوقات فراغت را مي توان زماني دانست كه فرد در آن به فعاليتها و اشتغالاتي مي پردازد كه به ميل خود به منظور استراحت ، تفريح ، سرگرمي ، افزايش معلومات و يا توسعه مهارتها برگزيده است .

امروزه فراغت به عنوان اصلي كه جاي مشخصي در اوقات شهروندان پيدا كرده داراي اهميت زيادي است و داراي ويژگيهاي ذيل مي باشد :

• رها بودن از وظايف رسمي
• هدف جهت مادي نداشتن
• نشاط و شادماني
• پاسخگويي به نيازهاي فردي ( سازمان مشاور فني و مهندسي شهرداري تهران ، …. 16 )

چهار ويژگي اصلي فراغت از نظر دو مازيه عبارتند از :

• رهايي از وظيفه
• جهت نگرفتن
• سرگرم كردن
• تأثير شخصيت ( دومازيه ، 1352 ، 12 )‌

مقاصد فراغت را مي توان به هفت دسته تقسم نمود :

1 ـ استراحت و تجديد قوا

2 ـ بازي و تفريح

3 ـ كسب اطلاع و تكميل معلومات شخصي

4 ـ پرورش و شكوفايي شخصيت

5 ـ نشست و برخاست با همگنان

6 ـ كار خلاق و ايجاد آثار

7 ـ طلب رهايي از ماديات زندگي و گريز از توهم

اوقات فراغت به گفته آلتان (Altan) داراي كاركردهاي مثبت زير است :

• تأمين سلامت روحي و جسمي افراد و جامعه
• شناخت محيط و طبيعت و كسب تجربه هاي آموزشي
• توسعه هنرهاي زيبا
• بالا بردن ظرفيت كاري افراد ، پس از يك دوره استراحت و تمديد اعصاب
• توسعه روابط ميان جوامع ( حسين زاده ، ميكائيلي ، 1379 )

كار دلخواه و آزاد در وقت آزاد

كار دلخواه يعني فعاليتي كه انسان با ميل شخصي و فارغ از وظايف شغلي ، تعهدات خانوادگي و نيازهاي شخصي اوليه مثل : خواب ، خوراك و حمام و بطور كلي هر كاري كه با آزاداي دروني و ميل قلبي و باطني انجام مي دهد . اين فعاليت سطوح مختلف دارد و از آفرينشهاي علمي و هنري تا كارهاي ضد اجتماعي را در بر مي گيرد : اوج آن فعاليت دانشمند ، هنرمند ، نويسنده و يا فيلسوفي است كه بنا بر نياز دورني اش به تحقيق و آفرينش دست مي زند . پس از آن فعاليتهايي مثل كتاب خواندن ، رفتن به سينما ، تماشاي فوتبال و يا بازي كردن قرار مي گيرد و در پايين اين طيف ، فراغت منفي و ناسالم است مانند تبهكاري اجتماعي ، اعتياد ، بزهكاري و تشكيل باندها و گروههاي ضد اجتماعي .

• فراغت ناب : آفرينش و خلاقيت هنري و فكري و جستجوگري .
• تفريح : استراحت ، نشاط و تجديد قوا
• سرگرمي : رفع ملال و گذران وقت
• فراغت منفي : پديد هاي ضد اجتماعي و بزهكاري

از آنجا كه گذران فراغت در فضا اتفاق مي افتد ( خصوصاً فراغت پويا ) با برنامه ريزي فضايي ارتباطي نزديك دارد . هر نوع فعاليت فراغتي مانند تماشاي تلويزيون در خانه ، رفتن به پارك ، قدم زدن ، دوچرخه سواري و بازديد آثار تاريخي به فضا مربوط مي شود . بنابراين يكي از معيارهاي طبقه بندي فراغت ، سلسله مراتب فضايي آن است . فراغت از نظر مكاني به سه بخش عمده تقسيم مي شود :

• گذران فراغت در محيط خانه
• گذران فراغت در محيط شهر و روستا
• گذران فراغت در عرصه كشور و بين المللي

گذران فراغت در خانه يا جنبه فردي دارد . مثل شنيدن موسيقي ، تماشاي تلويزيون ، مطالعه و استراحت ؛ يا جنبه گروهي ، مانند ديدار و گفتگو با دوستان ، بازيهاي خانوادگي ، مطالعه دسته جمعي و كار توليد جمعي . در عرصه دوم يعني محيط شهر ، گذران فراغت يا در فضاي بسته اتفاق مي افتد كه براي فعاليت شخصي در نظر گرفته شده اند . مثل سينما ، تئاتر ، نمايشگاه ، موزه ، سالنهاي ورزشي ، كتابخانه و فرهنگ سرا كه بيشتر متناسب با فعاليت غيرفعال است ، يا در فضاهاي باز كه بيشتر با فراغت فعال سر و كار دارد مثل رفتن به پارك ، قدم زدن ، دوچرخه سواري ، ورزش در مكانهاي باز ، بازديد از فضاهاي شهري ، حضور در هفته بازارها و غيره . سرانجام فضاهاي گذران فراغت ، عرصه بيرون شهر را در بر مي گيرد و با مفهوم ديگري به نام گردشگري يا توريسم ( داخلي و خارجي ) ارتباط مي يابد . ( مهدي زاده ، 1379 )

فراغت و تفريح در دين

« هيچوقت فارغ و بيكار منشين ، وقت خود را ضايع مساز ، وقت غنيمت است . تا وقت و فرصت باقي است آن را تلف ننموده و تكامل در تو وجود نداشته باشد ، همين كه از كار فارغ شدي به كار ديگري مشغول شو و در كارهاي ميل و رغبت و توكل تو به خداوند تعالي باشد . »

پيامبر اكرم ( ص ) همواره در جهت رشد استعداد ها و پرورش جسم و روح تشويق مي نمودند :

« تفريح كنيد ، بازي كنيد ، زيرا دوست ندارم در دين شما خشونتي ديده شود . »

ايشان فرموده اند : « بهترين سرگرمي مؤمن شناست و به فرزندان خود نيز شنا و تيراندازي بياموزيد . » همچنين هشدار داده اند كه قدر نعمتهاي صحت و فراغت را بدانند و در آنها كفران روا مدارند تا مغبون نگردند . از طرفي آن حضرت عنايت داشتند كه برخي كارهاي فراغت كه هرزگي و ابتذال را به دنبال داشته باشند نه تنها موجب اسراف و تبذير در نعمتها و كفران آن مي گردد ، بلكه فرد را به انحرافات و بزهكاريها سوق داده باعث ايجاد مشكلات اجتماعي مي گردد ؛ به علاوه عدم توجه به امور تربيتي و اجتماعي و سهل انگاري در چگونگي گذران اوقات فراغت مردم بويژه جوانان و نوجوانان و محرومين و معلولين ، به تحليل تدريجي و استهلاك توان و استعداد آنها و صرف انرژي در راههاي ناصواب منجر مي شود كه در صورت وجود مشكلات بيولوژيكي ، فردي ، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي ممكن است به بروز معلوليتهاي ثانويه ، ايجاد بي تفاويتها ، يأس ، مرگ زودرس ، ناسازگاريها ، انحرافات و بزهكاري گردد . ( شهابي ، 1366 ، 1 تا 3 )

ابعاد اقتصادي گذران فراغت

يك تلقي اشتباه فراغت را موضوعي تفنني و هزينه بر مي داند بايد اصلاح شود . امروزه در تمام دنيا به اين نتيجه رسيده اند كه فراغت يكي از نيازهاي اساسي و اوليه زيستي است . تمام فعاليتهاي اقتصادي از نياز شروع مي شود و نياز به كالا ، اساس توليد ، توزيع و مصرف است :

بنابراين مردم اگر براي رفع نيازهاي خود ، كالايي متناسب ببينند به راحتي حاضرند هزينه اش را بپردازند . ايجاد تسهيلات فراغتي را نبايد صرفاً سرمايه گذاري بخش عمومي بدون برگشت دانست . اولاً در اينجا برگشت سرمايه منفعتي اجتماعي است و به رشد روحي و افزايش توان ملي كمك مي كند ؛ ثانياً مي تواند منشأ اشتغال و توليد باشد و درآمد ايجاد كند . از طرف ديگر تجربه جهاني نشانگر اين است كه برنامه ريزي گذران فراغت حتماً نياز به سرمايه گذاريهاي كلان و عيب ندارد ، آگاهي اوقات با كارهاي ساده و با استفاده ساده و با استفاده از فضاهاي مرده و تأسيسات و تجهيزات فرسوده نيز مي توان فضاهاي فراغتي مطلوب ايجاد كرد . فضاهاي قديمي و فرسوده شهر مي توانند از چند نظر جذاب باشند :

• يادآور تاريخ و هويت آن مكان هستند .
• با بازسازي مختصر مي توانند فضاي شهري را از نظر بصري زيبا كنند . ( مهدي زاده ، 1379 )