فرمت فایل: ورد –Word و قابل ویرایش

تعداد صفحات: 131

دوره معاصر ايران مواجه است با تعداد زيادى از مسافران ، جهان گردان خارجى ، وابستگان نظامى و اقتصادى و نيز مستشرقينى كه اطلاعات و آگاهي هاى قابل توجهى از ميراث غنى و عظيم سرزمين ايران توسط آنها به دنيا شناسانده شد. اين فعاليت ها عمدتا در قالب سفرنامه ها ، گزارش هاي سياسى و يا به صورت ويژه تحقيق و پژوهشى همه جانبه در مورد تاريخ هنر و معمارى ايران بوده و حتى در بعضى از موارد تنها به شناسايى ابنيه تاريخى و نيز كارهاى مرمتى محدود شده است. اما اولين سابقه باستان شناسى در ايران به دوره قاجار برمى گردد ، فعاليت هاي مرمتى و باستان شناسى در پيش از دوره پهلوى اول- بنا به آنچه مدارک موجود نشان مى دهد- در زمان ناصرالدين شاه انجام گرفته و حتى اولين خاكبرداري علمى در تخت جمشيد در زمان اين شاه قاجار بوده است. از مشروطيت تا ظهور سلطنت رضاشاه از تعمير آثار تاريخى اطلاع و خبرى نيست. اما از اين دوره است كه حفاري هاي باستان شناسى و مرمتى به شكل جديد خود آغاز مى گردد

انجمن آثار ملي

زمينه تأسيس ، فعاليت و سياست گذارى انجمن آثار ملى را ايجاب كرد. انجمن آثار ملى در سال 1304 و تحت رياست رضاشاه تأسيس و فعاليت خود را تا سال 1313 ادامه داد. هيئت مؤسس انجمن پانزده نفر بودند كه در واقع بنيان گذاران آن محسوب مى شدند. در اساس نامه اوليه انجمن آثار ملى (1304) اولين برنامه هاي انجمن به شرح زير ذكر شده است :

1. تأسيس يک موزه در تهران ] كه بعدا با نام موزه ايران باستان افتتاح شد[.

2. تأسيس يك كتابخانه در تهران ] كه بعدا با نام كتابخانه ملى و در جنب موزه بنا گرديد[.

3. ثبت و طبقه بندي آثارى كه حفظ آنها به عنوان آثار ملى لازم است.

4. صورت برداشتن از مجموعه هاى نفيس مربوط به كتابخانه يا موزه كه در ايران در تصرف دولت يا مؤسسات ملى است.

تاثيرات باستان گرايى

باستان گرايي اين پديد به قصد و يا به ناچار دو موضوع ديگر را همراه خود قرار مى دهد. اين دو عبارت اند از :

نخست : دين زدايى و تقويت تمام عواملى كه باعث تضعيف دين و مذهب شد و اين ضديت در واقع غالبا متوجه اسلام بود.

دوم : غرب گرايى و تقويت تمام عواملى كه نشانه هاى گرايش به غرب و نيز تجددگرايى اروپايى را شامل مى شد.

هر يک از سه موضوع باستان گرايي ، دين زدايى و غرب گرايى تا حدود زيادي تقويت ديگري بود اما محور آن باستان گرايى شد. به عبارت ديگر در جهت محور باستان گرايى و نيز توسعه و نوسازي ، هر آنچه مانع دين بود برداشته شد و هرآنچه جديد و غربى بود به خدمت گرفته و تقويت شد. همچنين بايد خاطر نشان ساخت كه:

1- همة فعاليت هايى كه در جهت فاسيوناليزه كردن اجتماعى اين دوره انجام شد لزوما ضديت با مذهب و يا گرايش به غرب نبود. يكسان كردن ساعات كشور ، تشكيلات تازه ادارى و كشورى ، راه آهن ، بانک استفاده از تكنولوژي غرب و موارد نظير اين اصولا در فرايند حركت هاى فرهنگى و اجتماعى يک جامعه ضرورى ، لازم و اجتناب ناپذير بوده است ، چنانچه هم اكنون نيز استفاده مى گردند. اما آنچه مورد ريشه يابى و پژوهش است اين است كه انديشه اين دگرگوني ها به چه عللى صورت گرفته و با پى گيرى اهداف مورد نظر آن ، سرانجام چه حاصلى در برداشته است.

2. پرداختن به موضوع هايى نظير دين زدايى و يا غرب گرايى در دوره رضاشاه ، لزوما به معنى حمايت از دين- دولت قاجار و يا دفاع از ساختار سنتى و عقب مانده پيش از رضاخان نيست. هر حكومتى جهت رسيدن به اهداف خود از سياست هايى استفاده مى كند كه منطبق بر طرز فكر و ايدئولوژى آن حكومت است. در اينجا شاخص هاى حكومت رضاشاهى به نقد و پژوهش كشيده مى شود و داوري در نتيجة پژوهشى كامل ، همه جانبه و غير پيش داورانه است.

تعريفى بر باستان گرايى

در سرآغاز قرن بيستم ميلادي ، ناسيوناليسم نوين كه تعريفى جهانى داشت به شكل

جدى به صحنه آمد. « ناسيوناليست ايرانى به خوبى از اهميت آن آگاهى تاريخى اطلاع داشت و مى دانست كه اين پيشينه تاريخى چگونه مى تواند احساسات ملى گرايانه را اشاعه دهد. رضاشاه هم نيز در رهگذر اهداف خود از حربة وحدت ملى بهره بردارى زيادي كرد كه يكى از اين حربه ها سبك معمارى باستان گرايانه بود. «بنابراين انديشة ناسيوناليستى و ملت گرايى و نيز خود واژه ملت به مفهوم جديد و متجددانه آن ، جهت بودنش باگذشته را از دست داد و على رغم پيوندهايى كه با آن داشت و متكى بر آن خود را متبلور ساخته بود در « شكل نوين ناسيوناليسم » را خلق كرد كه ديگر آن « ناسيوناليسم تاريخى » نبود. حال پديده ناسيوناليسم معاصر يا نوين تلاشى بود براى جايگزين كردن علايق ملى به جاى وابستگي هاى قومى و دينى كه به طور معمولا متضاد با پديده جهان گرايى شمرده مى شد. هر دو اصطلاح از تحولات اروپا در قرون اخير به وجود آمده اند و دركشورهاى در حالا توسعه مترادف يا همراه با نوسازى (ناسيوناليسم نوساز) به كار برده مى شوند. در دوره رضاشاه اين پديده به وضوح همراه با نوسازى ، توسعه و هويت ملى همگام شد كه نشانه هاي خود را در بسياري از جنبه ها از جمله معمارى ، با ساختن بناهاى متعدد ظاهر ساخت.

باستان گرايى در معمارى

معمارى اين دوره در نگرش باستان گرايى خود- از آغاز تا پايان دوره ساسانيان-مشخصا به دو دوره هخامنشيان و ساسانيان توجه بيشترى دارد. دليل آن به تنهايى مى تواند آثار بيشتر به جا مانده از اين دو سلسله باشد. اما در نگاه معمارانه ، عناصرى كه مورد بهره برداري و يا تقليد قرار گرفتند به دو گونه بود :

اول : عناصر مشخص معماري در بنا نظير ستونها ، سرستون ها ، پايه ستون ها ، پنجره ها ، پلكان ، ورودي ها ، قوس ها و دهانه ها و...

دوم: عناصر تزيينى نظير نقوش برجسته ، حجاري ها ، مجسمه ها ، كنگره هاي بام و...

در اين اقتباس هيچ گاه پلان و يا عملكرد خاص آن معماري مورد استفاده قرار نگرفت. طاق كسراي ساسانى براي موزه و ستون ها و سرستون هاي تخت جمشيد براى بانك و بناهاى اداري و نظامى به كار گرفته شد. به عبارتى آنچه در ظاهر بيشترين تأثير را مى توانست القاء كند در سطح وسيعى مورد انتخاب و استفاده قرار گرفت. اما اين انتخاب چگونه انجام شد؟

در دوران پهلوى اول ، هنرمندان معمارى ايرانى و غربى كه سازنده بناهاى دولتى و آموزشى و صنعتى بودند براى اولين بار نوعى انتخاب تاريخى روبه رو شدند. آنان بايد مى فهميدند كه از چه دوره چگونه و به چه مقدار انتخاب كنند.

اين آگاهى تمام ضمن بازشناسى و بازسازى معمارى باستانى توانست با ايجاد نوستالژى تاريخى ، منجر به ساخت آثار يادمان گونه در اين دوره گردد. مجموعه بنا هاى رضاشاهى ميدان مشق (باغ ملى) و اطراف آن با احداث بزرگ ترين ساختمان مونومنتال اين مجموعه يعنى كاخ شهربانى ، اين احساس را به ديگران انتقال داد چرا كه « پس از اين بناى باشكوه است كه معماران دولتى و غيردولتى ، خود آگاه و ناخودآگاه ، ستون ها و سرستون ها و ديگر عناصر كاخ شهربانى را در آثار- اگرچه كوچک تر- خود مورد تقليد قرار مي دهند ».

- نخست ، بناهايى كه به طور قاطع از عناصر و نشانه هاى باستانى استفاده كردند. كاخ شهربانى ، شهربانى دربند ، بانک ملى ، مدارس فيروز بهرام و انوشيروان و نيز ساختمان فرش توسط معمارانى طرح و اجرا شد كه براى آنها- و البته ديگران- كشف آثار تاريخى باستانى ، اتفاقى تازه بود كه نپرداختن به اين پديده ها در تأسیس بناهاى جديد ، به دلايل مختلف ممكن نبوده است.

- دوم ، بناهايى كه ملهم و برگرفته از بناهاى باستانى به وجود آمد بدون آنكه مستقيما تقليدى از فرم ها و يا عناصر معمارى هخامنشى ، اشكانى و ساسانى داشته باشند. در اين دسته از بناها ، معماران درگذر از تكرار و تقليد يكنواخت و با ذوق خود ، روى به طرح آثارى آوردند كه بتواند معرف شخصيت معمارى زمان خود باشد ، هر چند كه در اين روى آوردن نشانه های باستان گرايى وجود داشت. بناهاى متعدد و از جمله شاخص ترين آنها ساختمان وزارت خارجه و مو ايراني باستان و همچنين بناهايى چند در استان هاى شمال ايران توانست اين اقتباس را به نحوه که نشانگر حال و هواى معمارى باستانى باشد به تصوير درآورد.

تاثیرات عملکردهای جدید

معماری ، مهندسی و توسعه عمرانی

بعد از گذشت بیش از یک قرن ، یعنی پس از نیمه دوم قرن هیجدهم تا اواخر قرن نوزدهم میلادی که معماری اروپا به دنبال احیای سبک های گذشته گشت و حاصل آن شیوه های احیاء شده نئوباروک ، نئوکلاسی سیسم و نئوگوتیک بود ، ثابت شد که عصر صنعتی ، شتاب توسعه و نیازمندی های دوره معاصر ، شیوه ای خاص و منحصر به زمان خود می خواهد.

ظهور مهندسی در نقش رقیب معماری و ایجاد بسیاری از فعالیت های معماری و عمرانی حاصل دیدگاه های نوین در عرصه تکنولوژی بود. در این میان تولید آهن از طريق صنعتى كه پيش ازاين- چه در غرب و چه در شرق- تنها از نقطه نظر زيباشناسی و يا در عملكرد حدود و تزيينى به كار مى رفت عامل مؤثرى در اين فرايند بود. تا از اين مواد و مصالح ساختاری در برپايى بناها چوب ، سنگ و آجر بود. انقلاب صنعتی ابتكارتوليد آهن (نخست چدن ، سپس آهن عمل آمده و بعد از آن فولاد) به شکل صنعتى امکان اين تحول را ايجاد كرد كه از اين پس آهن نقش اصلى ، سازه اى ، ملموس و فراگیر داشته باشد.

معماری صنعتی

حقیقت این است که معماری صنعتی ، معماری ایجاد شده به شیوه صنعتی و شکلی از معماری مدرن است که در بیشتر کشورها و از جمله ایران به شکل نارسای معماری صنعتى گفته مى شود. اما واقعيت اين است كه معمارى صنعتى به آن بناهايى گفته شدند كه به كار توليد فرآورده هاى صنعتى آمدند ، يعنى كارخانه هايى كه فارغ از شكل و مواد و مصالح ، توليد كالاهاى صنعتى داشتند. از اين رو ، بناهاى مورد نظر ، آن دسته از بناها- و عمدتا كارخانه ها- هستند كه با انقلاب صنعتى نيمه دوم قرن هيجدهم وجود آمده و توسعه يافتند. اما در ايران دوره رضاشاه ، تأسيس سلسله وار كارخانه های بزرگ صنعتى در بافت كهنه و سنتى شهرها. و پيش از آنكه شهرهاى ايران زمينه توسعه صنعتى- نظير اروپا- را داشته باشند معمارى خاصى ايجاد كردند كه بايد شروع معمارى صنعتى ايران را از اين تاريخ دانست.

« در دوره رضاشاه صنعتى كردن از بالا انجام گرفت كه از نظر اقتصادى ، اين سال ها يکى از دوره های مهم تاريخى ايران در زمينه انباشت سرمايه است » سال هاى 1311 به بعد- است براى كارخانه هاى گوناگون است

- فضاى كارخانه ها در مجموع بناهای گوناگون معمارى ، شديدا تحت تاثير عملكرد آن هستند. پيش از آن كه معمار بتواند در طرح فضاى داخلى كارخانه هاى صنعتى دخيل باشد ، اين كاركرد كارخانه هاست كه طراحى فضاى داخلى را به معمار ديكته مى كند و بنابراين بيان ساختمانى و عظمت صنعتى كارخانه بر بيان هنرى آن برترى دارد. برلاگ چنين معمارى را القاء تصویرى از فونكسيوناليسم مى داند ، به علاوه اينكه مى دانيم پارامترهای اقتصادی و توليدى- يعنى مشخصه هاى اصلى و تعيين كننده معماری صنعتى- نقش ويژه ای در طرح اين نوع معماری دارند. بنابراين طبيعى بود كه اين تعداد فراوان و متنوع كارخانه ها دست كم از ديد تبليغى حكومت و نمايش تحول و توسعه مى بايست جايگاه مهمى در فضاى شهرى و منظر عمومى داشته باشند

معماری صنعتى در دوره پهلوى اول از آن رو قابل اهميت است كه با حضور وسيع و نمادين خود در شهرهاى مختلف چهره و اندازه اى جديد از بناها و فضاهای شهر به وجود آورد. در اينجا مى توان ویژگي های معمارى صنعتى اين دوره را به عنوان آغازگر اتفاقاتى جديد در صحنه معمارى و مهندسى ايران در نكات زیر برشمرد :

يكم : كارخانه ها ، نوعى از معمارى بودند كه برای ساخت آن ها بايد به سابقه آن ها توجه مى شد. سابقه چنين معماری با چنين كميت و تنوع و همگام با نياز روز يا در معمارى سنتى ايران وجود نداشت و يا جواب گوى آن روز نبود. بنابراين كارخانه هاى تازه تأسيس در طراحى به آن جايى نگاه كردند كه زاده شده بودند. طبيعى بودكه حضور صنعتى غرب ، به ویژه آلمان در توسعه و نوسازی ايران ، ساخت و چهره اين نوع معمارى را نيز به ارمغان آورد. اكنون از آثار صنعتى و كارخانه هاى دوره رضاشاه تشابه آن ها یا آثار صنعتى معماری اروپا نظیر پیتر بهرنس به خوبی مشاهده می شود. دوم : به دليل عملكرد وارداتى كارخانه ها و پيدايش نسبتا ناگهانى و متعدد آن ها و نیز عدم آشنايى مهندسين و يا معماران سنتى به علوم و صنعت مدرن و مهم تر از همه لزوم سرعت در ساخت و بهره بردارى ، طبيعى بود كه معماری سنتى نمى توانست نقشى كارا و سازنده در طرح، پلان و روابط عملكردى آن داشته باشد و دست كم مى توان گفت كه در شرايط آن روز اين مسئوليت به عهده آنها گذاشته نشد. اما از نظر فرم و شكل بنا ، هنگامى كه اين خواسته بر عهده معمار سنتى و يا محلى گذاشته شد وظيفه خود را در تطبيق و تعادل بين حال و گذشته به خوبى انجام داد. ساخت كارخانه هاى بيشتر و بزرگان در دوره پهلوی دوم در گوشه و كنار شهرها نشان داد كه اين تنها انتظار و يا توانايى از معمارى گذشته و نيز ترغيب در زنده نگه داشتن اين حس كه معمارى و معمارى ايرانى در بناهای نو ظهور صنعتى نقش و دخالتى داشته باشد از بين رفت و براى ساختمان هاى صنعتى و كارخانه ها تنها فعاليت عملكردی آنها به دور از بيان معمارانه شان اصلى قرارگرفت.

سوم : سازه عريان ، فلزی و به عبارتى صرفه صنعتى كارخانه ها و بازتاب خشک ، خشن و ناآشناى آن ها- معماران محلی را در لزوم به کارگيری پوشش و نمادسازی لطيف ، انسانى ، متنوع- و غيرخسته كننده ترغيب نمود كارخانه هاى زاينده رود دخانيات و ریسباف در اصفهان ، كارخانه حريربافى چالوس و نيز كارخانه شهرضا (ساخته معمار ماهرالنقش) ، ذوق هنرمندانه را در اين همسان سازى روحى با محيط نشان مى دهند.