فرمت فایل: ورد –Word و قابل ویرایش

تعداد صفحات: 287

گیلان دره ای است به هم پیوسته و در آن ابریشم و برنج به حد وفور به عمل می آید و پارچه های ابریشمی نه تنها در ایران بلکه در اروپا نیز شهرت دارد. در گیلان هر قدر به دریا نزدیک شویم طوری جنگلهای انبوه پوشیده شده که نمی توان راهی به داخل ایالت باز کرد. ورود به گیلان در دوره صفوی از چهار طریق بسیار دشوار انجام می گرفت اما این عیب با شاهرایی که به دستور شاه عباس از استرآباد به آستارا کشیده شد از میان رفت. مردم گیلان پیش از اسلام مستقل زندگی کرده، و پادشاهی های کوچک داشتند. در قرن سوم هجری حکومت علویان زيديه گیلان پایه گذاری شد. اولجايتو نیز نتوانست این سرزمین را تحت فرمان خود درآورد. در سال 883 هـ . ق با فرمانروایی کارکیا میرزاعلی گامهای موفقیت آمیز برای پادشاهی صفویه برداشته شد. در ابتدای این دوران با سیاست مذهبی شاه اسماعیل اول و ایجاد وحدتی سیاسی مردم ایران تحت فرمان وی بودند ولی پس از شکست چالدران و مرگ وی اوضاع ایران آشفته شد. با سلطنت شاه عباس اول اوضاع ایران رو به پیشرفت نهاد. در زمان تشکیل دوره صفوی خان احمد گیلانی بر این سرزمین فرمانروایی می کرد. شاه طهماسب به دلایلی خان احمد را زندانی کرد. او در زمان سلطنت محمد خدابنده آزاد گردید. در زمان سلطنت شاه عباس اول با به تصرف درآمدن گیلان، استقلال آن از بین رفت ولی مردم روحیه آزادی خواهی خود را از دست ندادند. گیلان در این دوره دارای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و اقلیتی مذهبی نیز در آن زندگی می کردند. مردم گیلان حتی پایین ترین افرادش از تواضع وادب برخوردارند. از اعیاد ملی آنان جشن نوروز، جشن تیرگان، جشن مهرگان، جشن فروردگان را می توان نام برد.

از اهداف نگارش این تحقیق بررسی دیدگاههای جهانگردان غربی در مورد اوضاع جغرافیایی، سیاسی، اداری، اقتصادی و فرهنگی گیلان و جایگاه این سرزمین در این دوره می باشد که از طریق مطالعات وفیش برداری از کتب مختلف به خصوص سفرنامه ها و منابع اصلی و با تطابق و تحلیل مطالب صورت گرفته است. گیلان در دوره صفویه از اهمیت خاصی برخودار بوده و مرکز نفوذ و تبلیغات موفقیت آمیز آنها به حساب می آمده است.

واژگان کلیدی : میرزا علی کارکیا، گیلان، جهانگردان، صفویه، خان احمد خان، اسماعیل میرزا، شاه عباس کبیر.

مقدمه

ولایت جنگلی و کوهستانی که در نقشه امروزی ایران، گیلان نام دارد در زمان ساسانیان دیلمان و دیلمستان معروف بود. این ولایت از روزی که در تاریخ شناخته شده، نشیمن دو تیره مردم بوده که تیره ای را «گیل» و دیگری را «دیلم» می نامیدند. گیلان یا تیره گیل در کناره های دریای خزر که اکنون رشت و لاهیجان است زندگی می کردند و با آذربایجان و زنجان نزدیک و همسایه بودند. دیلمان در کوهسار جنوبی ولایت در آنجاها که اکنون رودبار و الموت است جای داشته، بیشتر با قزوین وری همیسایه نزدیک بودند.

گیلان از گذشته های دور تا چند قرن پیش به دو بخش تقسیم می شد. بخش غربی یعنی سمت راست سفیدرود را «بیه پس» و بخش شرقی یا سمت چپ آن را «بیه پیش» می گفتند.

نام این ایالت که ساکنانش گاهی آن را گیل، زمانی گیلان و گاهی گیلانات می نامیدند در واقع معرّف سرزمین باتلاقی است که به معنی گِل است.

زبان مردم گیلان گیلکی بوده است.

مردم گیلان در دوره های مختلف، مستقل زندگی می کردند. با تمام توانایی و قدرتی که کشورگشایان عرب در آُن زمان داشتند ساکنان کرانه های خزر مخصوصاً گیلان سر به اطاعت آنان فرود نیاوردند.

از اوایل دوران صفویه تا زمان پادشاهی شاه عباس اول گیلان همچنان دارای حکومتهای مستقل و پادشاهی های کوچک بود.

این پژوهش دارای هفت فصل است :

فصل اول : کلیات تحقیق که شامل اهداف، پیشینه تحقیق و روش کار تحقیق می باشد.

فصل دوم : سیری در تاریخ سیاسی ایران در دوره صفويه می باشد که از اقامت شاه اسماعیل اول در گیلان شروع شده و تا پایان سلطنت شاه عباس سوم ادامه دارد.

فصل سوم : مروری بر تاریخ سیاسی گیلان بعد از اسلام است که به دو بخش تقسیم شده است. بخش اول گیلان در دوره فرمانروایی آل کیا می باشد و بخش دوم الحاق گیلان به حکومت مرکزی که شامل حوادث (انقلاب گیلان، خروج سلطان حمزه گیلانی و شورش مردم لشت نشاء، شورش مردم رشت بعد از قتل صفی میرزا، قیام مردم شیخاوند، قیام غریب شاه گیلانی، گیلان در اشغال روسها ) می باشد.

فصل چهارم : «اداره ایالت گیلان در دوره صفویه » است که دربر گیرنده (حدود ایران در دوره صفویه، وجه تسمیه گیلان، حدود گیلان در دوره صفویه، جغرافیای طبیعی گیلان اعم از آب و هوا، راهها، آبها، اداره ایالتهای ایران در دوره صفویه، اداره ایالت گیلان قبل از دوره صفویه، اداره ایالت گیلان در دوره صفویه می باشد.)

فصل پنجم : «جایگاه فرهنگی گیلان در دوره صفویه» که شامل (نژاد، زبان، مذهب، پوشاک، خوراک، مسکن، اعیاد ملی و مراسم مذهبی، سایر اخلاقیات) می باشد.

فصل ششم : وضعیت اقتصادی گیلان در دوره صفویه که شامل کشاورزی (زمین، برنج، ابریشم، پنبه، میوه ها و ... ) ماهیگیری، دامداری، ضرب سکه، عایداتی که نصیب دربار می شد، می باشد.

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات، این پژوهش می باشد.

فصل اول :

کلیات

1 . 1 ) هدف و کلیات تحقیق

1 ) بررسی و شناخت دیدگاههای جهانگردان غربی در مورد گیلان در دوره صفویه.

2 ) شناخت اوضاع سیاسی و اداری، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گیلان در دوره صفویه.

3 ) جایگاه و موقعیت گیلان در دوره صفویه.

1 . 2 ) بیان مسأله

یکی از منابع مهم تحقیق در دوره صفوی، سفرنامه ها می باشد.

گیلان یکی از راههای مهم ارتباطی ایران با غرب در این دوره می باشد. جهانگردان در سفرنامه هایشان از گیلان اطلاعات مختلف در زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... می دهند که کمتر در سایر منابع تاریخی دسته اول دوره صفوی دیده شده است. هدف از این تحقیق شناخت دیدگاه های جهانگردان خارجی در مورد گیلان می باشد و اینکه مطالب آنها دارای سندیت و ارزش تاریخی می باشد یا نه.

چون این جهانگردان تحت تأثیر مراجع قدرت نبودند اثر آنها دارای ارزش علمی است. ندانستن زبان فارسی و عدم ارتباط صحیح با مردم، اشتباهاتی را در برخی از آثار و مطالب آنها به وجود آورده است.

1 . 3 ) سوالهای تحقیق

1 ) آیا گیلان در دوره صفوی از لحاظ سیاسی دارای اهمیت بوده است؟

2 ) آیا در دوره صفویه گیلان دارای استقلال سیاسی بوده است؟

3 ) آیا گیلان در دوره صفویه دارای جایگاه فرهنگی مناسبی بوده است؟

4 ) آیا گیلان در دوره صفویه از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت بوده است؟

1 . 4 ) فرضیه های تحقیق

1 ) گیلان در دوره صفوی از لحاظ سیاسی دارای اهمیت بوده است.

2 ) گیلان تا زمان سلطنت شاه عباس اول دارای استقلال سیاسی بوده است.

3 ) گیلان در دوره صفوی از لحاظ اقتصادی و ارتباطی مهم بوده است.

4 ) گیلان در دوره صفویه دارای ویژگیهای فرهنگی بومی و برجسته ای بوده است.

1 . 5 ) پیشینه تحقیق

در میان نویسندگان خارجی ژان شیبانی و سيبلاشوستر والسر و از میان محققان داخلی ابوالقاسم طاهری و دیگران اثراتی از خود به جای گذاشته اند. اما مطالب آنها به طور کلی در مورد دیدگاه جهانگردان در مورد ایران و مربوط به تمام دوره های تاریخی می باشد. در مورد گیلان نیز اطلاعاتی به صورت جزئی در کتابهای آنها به چشم می خورد. ولی به شکل خاص گیلان مورد بررسی و پژوهش قرار نگرفته است.

1 . 6 ) جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق

گیلان به عنوان مرکز برپایی امپراطوری صفوی و وطن شیخ زاهد گیلانی از اهمیت و اعتبار خاصی در این دوره برخوردار می باشد. در کتابهای تاریخی و پایان نامه های موجود جز ذکر پراکنده ای از تاریخ پرشکوه گیلان در این دوره یادی از آن نشده است.

1 . 7 ) روش کار و تحقیق

روش کار مبتنی بر روش علمی تاریخ و براساس مطالعات کتابخانه ای و متکی بر سفرنامه های دوره صفوی از جمله سفرنامه های شاردن، تاورنیه، کمپفر، برادران شرلی، کروسینکی، کارری، اولئاریوس و پولاک می باشد.

با استفاده از اطلاعات علمی در سفرنامه ها و نیز بهره گیری از منابع دسته اول و دوم و جدید مربوط به این دوره و فیش برداری از آنها، پژوهش حاضر آماده گشته است.

1 . 8 ) نقد و بررسی منابع

دوره صفویه یکی از دوره های مهم تاریخ ایران است. در این دوره کتابهای اصلی و منابع دسته اول زیادی وجود دارد. در این پژوهش از سفرنامه ها و منابع زیادی استفاده شده است که به معرفی برخی از این آثار می پردازم.

1 ) عالم آرای عباسی

اثر اسکندر سبک منشی ترکمان، که در سال 1025 هـ . ق تألیف شده و در سه جلد نوشته شده است. جلد اول آن دربر گیرنده حوادث پیش از شاه عباس اول است و جلد دوم در خصوص حوادث سی سال اول سلطنت شاه عباس اول و جلد سوم نیز سالهای پس از 1025 هـ . ق می باشد که با مرگ شاه عباس اول در سال 1037 به پایان می رسد.

این اثر دربر گیرنده احوال و اعمال پادشاهان صفوی از آغاز حکومت صفویه تا مرگ شاه عباس می باشد که حوادث مهم ان زمان را بیان نموده است.

کتاب به نام شاه عباس تألیف یافته و گذشته از حوادث و سوانح ایام سلطنت این پادشاه، مؤلف که خود از «منشیان نظام» و خاصان درگاه بوده و بسیاری از حوادث را به چشم دیده است. او از وقایع سلطنت اسلاف شاه عباس و ظهور سلسله صفویه نیز اطلاعات مفید و جالبی داده است و هر مطلبی را که نوشته سندی ارائه داده است و در هیچ جا از خود و به نام خود سخن نگفته است. البته شاید همانند بسیاری دیگر از مورخان از بیم و ترس شاهان دخل و تصرفی نیز در وقایع کرده باشد.

مؤلف بعد از اتمام کتاب نیز ذیلی بر آن نوشته و حوادث پنج سال اول سلطنت سام میرزا (یعنی شاه صفی) را در آن شرح داده است. و در این اثر از منابع معتبری مثل :

احسن التواریخ، تاریخ جهان آرا، تاریخ طبرستان، تاریخ نگارستان روضه الصفاء، صفوه الصفا، لب التواریخ و ... استفاده نموده است.

در این اثر اطلاعات مفیدی درباب تشکیلات اداری و احوال طوایف و مسایل مالی سپاه و مسائل مختلف اجتماعی و غیره ... بحث شده است.

2 ) نقاوه الاثار فی ذکر الاخیار

این اثر ارزنده در واقع شامل دو کتاب است که نخستین آن در بیان رویدادهای عمده دوران سلطنت شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده تا شروع سلطنت شاه عباس می باشد.

و کتاب دوم که مفصل تر از قسمت نخستین است مربوط به یازده سال اول شهریاری شاه عباس کبیر و گویای وقایعی است که طی آنها قدرت سلطنت درگیر ودار از میان رفتن عصیانها و سرکشیهای سرداران قزلباش تحکیم یافته و متجاوزین بیگانه از ساحت کشور طرد می شوند.

از آنجا که حوادث مندرج در نقاوه الاثار بر حسب تاریخ وقوع آنها تنظیم گردیده و داستان به سال 1007 هجری قمری پایان می پذیرد، احتمال دارد که نویسنده کتاب یا به ثبت وقایع بعدی اقدام نکرده و یا از آن به بعد که به شصت و نه سالگی رسیده بود، روزگار پیش از این به او مجال نداده که کار خود را دنبال کند.

متأسفانه از شرح حال و زندگانی مؤلف اطلاعاتی در دست نداریم و تنها تصویری که از شخصیت نویسنده در برابر دیدگان ما مجسم می گردد، پاره ای از مطالب همین کتاب است که آیینه وار افکار و روحیات وی را منعکس می سازد.

وی با وجود نزدیکی به دستگاه حکومت صفوی، گوشه گیری و سلامت را بر صحبت امرا و ارکان دولت ترجیح می داده و به حوادث ایام از دیدگاه عزلت و فروتنی می نگریسته و داستان زندگیش چون گروهی از صاحبان فضل و کمال در پرده ایهام باقی مانده است. ولی او در هر حال جانب دینداری و عدالت و مروت را در قضاوتهای خویش فرو نگذاشته است.

این کتاب بدون شک یکی از اسناد گرانبهای تاریخ ایران عصر صفوی است و موضوع آن به دورانی مربوط می شود که از لحاظ جذر و مد سیاسی و اقتصادی و نظامی و سیر حوادث، حساس ترین زمانها برای خاندان صفویه بوده است.

3 ) احسن التواریخ

تألیف حسن بیک روملو که یک سال بعد از وفات شاه طهماسب اول صفوی آن را به پایان برده است و حوادث ایام این پادشاه و پدرش شاه اسماعیل را به تفصیل در آن نقل کرده است. مؤلف در خدمت شاه طهماسب بسر می برده و در بسیاری از جنگها با او همراه بوده است و بعد از او نیز به خدمت محمد خدابنده پیوسته است و چون خود از رؤساء لشکری به شمار می رفته است، اطلاعاتی که در باب جنگها داده مخصوصاً مورد توجه است.

اصل کتاب تاریخ عام بوده است و ظاهراً در دوازده مجلد، لیکن آنچه از آن اکنون باقی و متداول است عبارت است از مجلدی که مشتمل بر تاریخ حوادث بین آغاز سلطنت شاهرخ تیموری تا پایان عهده شاه اسماعیل دوم صفوی و نیز اطلاعات سودمندی در باب سلاطین روم و خانان ازبک وخاقان چغتای، از آن به دست می آید. قسمتی از این کتاب نیز تحت عنوان تاریخ سلطنت شاه اسماعیل ثانی مشهور شده است که از مآخذ تاریخ سلطنت این پادشاه محسوب می شود.

4 ) حبیب السير

به نام خواجه حبیب الله ساوجی وزیر خراسان که ملقب به کریم الدین بوده است تألیف شده است و عنوان «حبیب السير» به همان سبب برای آن انتخاب گشته است. این کتاب گذشته از قصص ملوک و اخبار انبیاء سلف حاوی تاریخ احوال پیغمبر اسلام و خلفاء و سلاطین مسلمان تا به ظهور دولت صفوی است و مخصوصاً از جهت حوادث اواخر عهد تیموریان و وقایع ایام شاه اسماعیل صفوی تا سال 930 هـ . ق مرجعیت و اهمیت تمام دارد.

گذشته از آن، به سبب اشتمال بر تراجم احوال عده ی از رجال و مشاهیر عصر، این کتاب برای تحقیق احوال وزراء و رجال و مشایخ و سادات و فضلاء و علماء هر عصر نیز اهمیت تمام دارد.

مؤلف در تدوین کتاب خویش از کتابخانه نفیس امیر علیشیرنوائی بهره بسیار برده است و به سبب ارتباط شخصی با سلاطین و امراء و رجال تیموری کتاب او در تاریخ این دوره اعتبار تمام دارد.

5 ) جهان آرا یا نسخ جهان آرا

تألیف احمد غفاری، قزوینی در سال 975 هجری . قمری که آن را به نام شاه طهماسب اول صفوی تألیف کرده است. این کتاب از جهت تاریخ سلسله های کوچک محلی قبل از صفویه و همچنین تاریخ اوایل این سلسله سودمند است.

6 ) تاریخ خانی

تألیف علی بن شمس الدین حاجی حسین لاهیجی، شامل تاریخ حوادث چهل ساله گیلان از سال 880 تا 920 هجری . قمری است.

این کتاب به دستور سلطان احمدخان (943 – 911 هـ . ق) از سلاطین کیائی گیلان در نیمه محرم سال 921 هـ . ق شروع به تألیف شد و در نیمه صفر سال 922 هـ . ق به اتمام رسید.

7 ) عالم آرای صفوی

در باب مؤلف این کتاب متأسفانه در هیچ یک از نسخ موجود اشاره ای نشده است. تنها از نوشته های آن بر می آید که مؤلف از طبقه عوام شیعه و از پیروان و ارادتمندان طریقتی خاندان شیخ صفی بوده است و از لغات و ترکیبات و اصطلاحاتی که در این کتاب به کار رفته می توان حدس زد که وی از اهالی شمال ایران بوده یا مدت مدیدی در آنجا می زیسته است. زمان تألیف آن سال 1086 است.

8 ) خلدبرین

تألیف محمد یوسف واله قزوینی که تاریخ عمومی مفصلی است تا سال 1071 با خاتمه يی در باب سلطنت شاه سلیمان صفوی.

مؤلف برادر محمدطاهر قزوینی وزیر مشهور صفویه بوده است در خود نیز در دستگاه سلاطین آن سلسله عنوان تصدی «تحریر ارقام» داشته است و یکبار در قندهار در سال 1058 هـ . ق در رکاب شاه عباس دوم بوده است. تألیف مفصل او مخصوصاً در جهت تاریخ صفویه اهمیت دارد.

9 ) تاریخ ایلچی نظام شاه

تألیف خور شاه ابن قبادالحسینی، وقایع مهم عالم از عهد آدم تا سال 970 هجری را بیان کرده است.

این ایلچی اهل عراق بود و به سال 952 هـ . ق در عهد شاه طهماسب اول از جانب برهان نظام شاه احمدنگر به عنوان ایلچی به ایران آمده است و در قزوین به درگاه سلطان پیوسته و مدتی در خدمت این پادشاه بوده است.

تاریخ ایلچی در باب دوره بعد از تیموریان و مخصوصاً احوال ترکمانان قره قوینلو و آق قوینلو و همچنین در باب تاریخ اوایل عهد صفویه مفید است.

10 ) خلاصه السیر

تألیف محمد محصوم خواجگی اصفهانی، در عهد پادشاهی شاه عباس به خدمت در اردوی دولتی وارد گشت و منصب (اشراف شترخان) را یافت و به این مناسبت مدت دوازده سال در سفر و حضر در اردوی پادشاهی بود و چون از طرز کارش رضامندی حاصل شده بود منصب (اشراف طویله) ضمیمه کار و منصب پیشین او شد.

پس از مرگ شاه عباس در سال 1038 هـ . ق شاه صفی نیز به قانون جد بزرگوار اکثر اوقات امر به انتخاب اشعار می فرمود و برحسب وظیفه در اغلب سفرها همراه اردوی شاه بود.

اطلاعات کتاب دست اول و مبتنی بر مشاهدات و مسموعات شخصی او از وقایع سفرها و جنگهاست.

پس از درگذشت شاه صفی منصب به دیگری واگذار شده و او تا دو سال خانه نشین بود تا اینکه به عنوان وزیرمأمور خطر قراباغ (گنجه) و در ایام شکستگی و پیری به وزارت مرتضی قلی خان زیاد اوغلی عازم ان دیار شد. و بنا به قول محمد طاهر نصرآبادی در همان جا درگذشت.

11 ) سفرنامه پیترو دلاواله، سفرنامه سیاحی ایتالیایی