فرمت فایل: ورد –Word و قابل ویرایش

تعداد صفحات: 60

نگاه های عقلی ابن خلدون به تاریخ نگاری عقلی و «علم عمران» محدود نمی شود. در حقیقت منشأ این نوع نگاه عقلی و طرز فکر او را باید در پیش زمینه های فلسفی او و مسأله مهم رابطه بین عقل و شرع از دیدگاه او دنبال کرد.

هرچند چنان که از تاریخ برمی آید ابن خلدون سخت پای بند ظاهر دیانت و شریعت بوده و این موضع گیری را هم در هر فرصتی بویژه هنگامی که بعنوان قاضی شرع قاهره منصوب بوده با سخت گیری در آداب قضا نشان داده است 9 اما دیدگاه های عقلی او در واقع برآمده از سنت فیلسوفان غرب عالم اسلام همچون ابن رشد به جدایی حوزه شرعیات و امور دینی از امور عقلی نزدیک است.

ابن خلدون در مسائل دینی و ایمانی قائل به حجیت عقل و کاربرد آن نیست و معتقد است که کاربرد خرد در این مقولات جز به صحرای اوهام و گمراهی راهبر نمی شود. در این باره می گوید:

«در اعتقاد و عمل خویش از آنچه شارع به تو دستور داده است پیروی کن، چه شارع به خوشبختی تو شیفته تر و به سودهای تو داناتر است زیرا او از مرحله ای که مافوق ادراکات تو است و دایره ان از دایره خرد تو وسیع تر است. چنین طریقه ای مایه نکوهش خرد و ادراکات آن نخواهد بود، بلکه خرد میزان صحیحی است و احکام آن یقینی است و دروغ بدانها راه نمی یابد، اما با این همه نباید طمع ببندی که امور توحید و آن جهان، حقیقت نبوت و حقایق صفات خدایی و هرآنچه را که در مرحله ای فراتر از خرد تو است، بدان سنجی زیرا چنین طمعی از محالات خواهد بود.مثال آن همچون مردی است که دید با ترازویی زر را وزن می کنند و آن وقت طمع بست با همان ترازو کوه ها را توزین کند...» 10شاید بتوان او را چنانکه غزالی در مورد خود گفته بود در «شرعیات به مذهب قرآن و در عقلیات به مذهب برهان» دانست.

در حقیقت اگر تلاش های فیسسوفان مسلمان از فارابی و ابن سینا تا ملاصدرا را «مسلمان کردن» فلسفه یونانی بنامیم ابن خلدون ثمره نگاهی است که با اعتراض به «مسلمان کردن» فلسفه به عقل و خرد در برخی حوزه ها نگاه خالص ارسطویی دارد.این نوع نگاه فلسفی حتی با مشائیانی مانند ابوعلی سینا هم سر سازگاری ندارد.

ابن رشد که ابن خلدون متأثر از اوست و تلخیص آثارش را به ابن خلدون نسبت می دهند در معروفترین اثر خود «تهافت التهافت» که در پاسخ حملات غزالی به فلسفه و کتاب «تهافت الفلاسفه» او بیش از حمله به غزالی به خاطر نظراتش در باب بیهوده بودن تلاش های فلسفی به ابن سینا معترض است که چرا مسائل دینی را در حوزه فلسفه وارد کرده است.به نظر می رسد توجه دنیای غرب به ابن رشد و ابن خلدون هم از این منظر قابل تحلیل است. نگاه رایج غالب در بین فیلسوفان مغرب زمین در دوران جدید بیش از آن که با پروژه «مسلمان کردن فلسفه» هماهنگ باشد با نظریات ابن رشد و نگاه خالص یونانی همراه است. توجه برخی متفکران جدید عرب مانند ناصف نصار با کتاب «اندیشه واقع گرای ابن خلدون» تضاد رویکرد ذهنی و ماورایی فیلسوفان اسلامی با روش ابن خلدون را به ذهن تداعی می کند نیز برخاسته از همین موضوع است.نگاهی که به نظر می رسد بتوان آن را از انواع ابتدایی سکولاريسم درعالم اسلام دانست.

انديشه سياسي و اجتماعي ابن خلدون

ولي الدين ابوزيد عبدالرحمن محمد بن خالد بن خطاب ، معروف به ابن خلدون ، در 711 ش . 732 ق . در توسن به دنيا آمد و در 784 ش . / 808 ق . در مصر در گذشت . ابن خلدون زندگي پرماجرايي داشت ؛ زيرا از يک سو ، پدر ، مادر و جمعي از استادان خود را در اثر طاعون و سپس همسر و فرزندانش را در اثر توفان دريا از دست داد و از سوي ديگر ، از ملازمت با سلطان تا مهاجرت هاي فراوان ، حبس و زندان را به خود ديد . به طور خلاصه ، زندگي وي چهار دوره فراگيري علم ، فعاليت هاي سياسي ( مانند دبيري سلطان سرزمين مغرب )، گوشه گيري و و تدريس و تصدي مناصب قضايي ( مثل قاضي القضاتي مصر ) را در برمي گيرد . دو کتاب معروف وي به نام هاي تاريخ العبر و مقدمه ي ابن خلدون ، حاصل اين زندگي پرفراز و نشيب است .

نظريه ي دولت

ابن خلدون از معدود صاحب نظران اسلامي و درعين حال ، مشهور ترين آن ها است . که دولت را پديده اي پويا و در حال تکامل مي داند . به بيان ساده تر ، او همانند فارابي ، زندگي اجتماعي را ضروري مي دانست ، به آن دليل که تأمين نيازهاي مادي ، بقاي نسل و دفاع در برابر حيوانات درنده ، مشروط به همکاري و پذيرش تقسيم کار است . در مرحله ي تقسيم کار ، که انسان به توليد مصنوعات بيش از نياز اوليه مي پردازد ، تجاوز به حقوق و اموال يکديگر آغاز و حيات انساني به صحنه ي کشمکش و درگيري مبدل مي شود . براي جلوگيري از جنگ ميان انسان ها ، دولتي لازم است که به وسيله ي قوي ترين و داناترين فرد جامعه اداره مي شود . بدين سان ، « پيشرفت زندگي اجتماعي و تحصيل مازاد توليد ، نياز به دولت را پديد مي آورد » .

به عقيده ي ابن خلدون ، شکل گيري دولت مشروط به آن است که مجموعه اي از افراد در سرزميني مشخص ، دور هم گرد آيند و حکومت تشکيل دهند . چنين دولتي موظف به مبارزه با دشمن ، تعيين حدود جغرافيايي و حراست از آن ها ، دريافت ماليات ، منع مردم ازدست زدن به اعمال خلاف قانون و وظايفي مانند آن است ؛ دولتي که شمشير ( سربازان ) و قلم ( نويسندگان ) ، کارگزاران ، دستگاه ديواني ازعناصر تشکيل دهنده ي آن شمرده مي شوند . در رأس دولت ، پادشاه قرار دارد که به کمک شمشير و زور به قدرت دست يافته است و به واسطه ي اعمال زور از سوي فردي ديگر ، قدرتش به انتها مي رسد و دولتي جديد متولد مي شود .

ابن خلدون مي گويد : دولت يک موجود زيست مند و در نتيجه ، همانند انسان داراي تولد ، رشد و مرگ است . عمرهر دولت مانند عمر انسان ،از 120 سال تجاوز نمي کند . در اين مدت ، دولت پنج مرحله ي (1) استقرار ، (2) خودکامگي (3) عظمت ، (4 ) آرامش و (5) پريشاني را پشت سر مي گذارد . در مرحله ي اخير ، اسراف ، تبذير ، شهوت راني ، بکارگيري افراد نالايق ، به تباهي رفتن سپاه ، تندي با بزرگان و برخي مسائل ديگر بروز مي کند . به ديگر سخن ، دولت در مرحله پريشاني ، از انسجام کافي بي بهره است ، تعارض هاي متعدد آن را احاطه مي کند و از نيروي کافي ، امکانات مالي و همبستگي بهره اي ندارد . به همين دلايل ، مرگ و انقراض ، دولت را در برمي گيرد و دولتي ديگر جانشين آن مي شود . او همچنين اين نظريه را در مورد تمدن ها به کار مي گيرد و معتقد است که هرتمدني پنج مرحله ي ( 1) تهاجم، ( 2) اوج ،(3) تجمل ،( 4) استبدا و ( 5) انحطاط را سپري مي کند .

نظريه ي عصبيت

مفهوم « عصبيت » که نظريه ي معروف ابن خلدون است ، نقشي اساسي در ديدگاه هاي اجتماعي و سياسي او دارد و از نظر وي ، اساس تاريخ و محور تحول اجتماعي است . در ديدگاه ابن خلدون

« اصطلاح « عصبيت » به معناي پيوند و پيوستگي و از « عصبه » به معناي اقارب [نزديکان و خويشان ] آدمي از جانب پدر ، مشتق شده است ومراد از آن ، دفاع مردم از حريم قبيله و دولت خويش است . واژه ي « عصبه » در چهار آيه قرآن آمده و در همه ي اين موارد به معناي گروهي که توسط يک عامل ، به هم سخت پيوند زده شده و مستحکم گرديده اند . مي باشد »

عصبيت منشأ فطري دارد و در نتيجه ، يک موضوع طبيعي است . با اين وصف ، ابن خلدون در پاسخ به اين سؤال که عصبيت چگونه شکل مي گيرد و يا چه چيزهايي موجب پيد ايش عصبيت مي شود ، به عناصر ذيل اشاره مي کند :

1- پيوندهاي فاميلي و خويشاوندي ؛

2- هم پيماني و هم سوگندي ؛

3- دين و مذهب مشترک ؛

4- اجداد يا اصل و نسب واحد ؛

5- محيط و شرايط سخت جغرافيايي . تعصب نژادي ، احساس برادري ، وطن خواهي و در يک کلمه ، عصبيت در مردم باديه نشين افزون تر و به همين دليل ، همبستگي و طول عمر سياسي آنان بيش تر است .

ولي هر گاه يکي از قبايل به تشکيل دولت بپردازد ، به تدريح عصبيت خويش را از دست مي دهد و سرانجام ، مرگ ، دولتش را فرا مي گيرد ؛ زيرا محيط و نظام شهر ،که دولت در آن تشکيل مي شود و تداوم مي يابد ، از عصبيت کمي برخوردار است . حتي اگر دولت به عمران و آباداني شهرها همت گمارد ، تقويت و تحکيم دولت فراهم نمي آيد ، بلکه هر قدر عمران و آباداني شهرها بيش تر شود ، از ميزان همبستگي ، هماهنگي و تجانس ( عصبيت ) انسان ها مي کاهد و دولت را به مرحله ي نيستي نزديک تر مي سازد . علاوه بر تأسيس دولت ، که به زوال عصبيت کمک مي کند ، شهر نشيني نيز به زندگي مصرفي و نيزبه نابودي عصبيت مدد مي رساند .همچنين نابودي دين و اخلاق به حيات عصبيت خاتمه مي دهد و رواج استبداد ، مرگ تمدن ها و عصبيت ها و را فراهم مي آورد . همچنين انتقال ويا تبديل زندگي دام داري به کشاورزي ، به زندگي عصبيت پايان مي بخشد و ماليات ستاندن منجر به زبوني ، خواري و گسستن منشأ عصبيت مي شود و اختلاط و آميختگي تازيان با ملل غير عرب به تباهي عصبيت مي انجامد ؛ يعني : همان عصبيتي که موجب پيوند فرد با ديگران ، مايه ي انسجام درون گروهي و باعث تسليم ناپذيري ، اتحاد قومي و ديني مردم شده بود ،به يکي از شکل هاي مذکور فرو مي ريزد .

انواع اجتماع

سرشت و فطرت انسان به گونه اي است که وي را براي تأمين نيازهاي ضروري و به منظور دفاع در برابر خطرها به ياري همديگر و به زندگي اجتماعي سوق مي دهد . افزون بر آن ، در پرتو حيات جمعي است که انسان به کمال دست مي يابد و شايسته ي جانشيني خدا بر روي زمين مي گرد د . از نظر ابن خلدون ، زندگي اجتماعي به دو شکل تحقق مي يابد :

1-باديه نشيني : زندگي انسان هايي است که براي تأمين نيازهاي ضروري ( مانند غذا ) ، در کوه ، بيابان و يا باديه ( صحرا ) دور هم گرد مي آيند .

2- شهر نشيني : شهرنشينان گروهي از باديه نشينان هستند که براي تأمين نيازهاي تجملي خود ، شهرها را ساختند و در آن ساکن شدند. بايه نشينان اخلاقي نيکوتر از شهرنشينان دارند و نيز دلاوري ، رزم آوري و تندخويي آنان بيش از اهالي شهر است . همچنين داراي زندگي ساده و ابتدايي هستند و از سرما و گرما به شکاف کوه ها و خانه هاي ساخته شده از پشم حيوانات ، شاخه ي درختان و سنگ