فرمت فایل: ورد –Word و قابل ویرایش

تعداد صفحات: 154

دوره ی تیموریان

ایران در اواخر سده ی چهاردهم به خاطر هرج و مرج سیاسی قربانی جاه طلبی های تیمور لنگ شد. مقارن سال 1394 آن جنگجوی خونخوار در قلب ایران بود. بار دیگر شهرهای زیادی با خاک یکسان شد، همه ی مردمش قتل عام شدند و سده ی چهاردهم با ایجاد سریع بسیاری از زیباترین بناها آغاز شده بود، در فلاکت به پایان رسید و با ویرانی بسیاری از ظریفترین بناها همراه شد. تیمور دارای بسیاری از بی رحمی های اسلاف مغولش بود، ولی ویرانگریش کمتر از چنگیز جنبه ی تصادفی داشت. او بسیاری از شهرها و اماکن مقدس را از ویرانی مصون داشت. وی بناهای برجسته را می ستود و به صورتی منظم صنعتگران را گردآورد و روانه ی سمرقند ساخت.

فتوحاتش در بخش بزرگی از آسیا برایش ثروت عظیمی، همراه با کارگران و مصالح همراه آورد و مصالح فراهم کرد ولی در آراستگی و مهارت ایرانی نقش مسلط را داشت با استقرار همه. این منابع در سمرقند، با سرعت یک سلسله ساختمان های شایان توجه ساخت و قصرش در سمرقند یکی از جالب ترین مراکز مدنی جهان شد.

معماری ایرانی در سده ی چهاردهم بر پایه ی شکل ها و ساختمان سلجوقی بود، ولی در سایه ی شخصیت های مغولی، مقیاس و عظمت تازه ای یافته بود. به همین ترتیب، معماری ایرانی در سده ی پانزدهم به شکل های اصلی مغولی با پالودگی و مهارت بیشتر ادامه داد. این کار تحت رهبری تیمور فاتح اهل آسیای مرکزی انجام گرفت.

جانشینانش شاهرخ، الغ بیک، بایسنقر، ابوسعید همه مروجان پرشور فرهنگ ایرانی بودند و بر عصر زرینی حکومت کردند که در آن ها همه ی هنرها – از هنرهای زندگی- به اوج های تازه ای از کمال رسید.

سمرقند که قبلاً از لحاظ معماری غنی بود، تحت رهبری شاهانه ی تیمور کانون شکوه شد. او مهندسان ماهر و معماران کارآزموده را از سراسر قلمرو پهناور خویش؛ از فارس، عراق، آذربایجان، دمشق و بغداد گردآورد و صدها سنگتراش هندی را هم به خدمت خواند. تیمور اعلام کرد «قصد داشتم در سمرقند مسجد جامعی بسازم که در هیچ اقلیمی نظیر آن نباشد» ولی با اینکه در هر گوشه مناره ای داشت و گنبدی پوشیده از مرمر صیقلی و سقفی با 460 ستون، بنا در حد انتظارش جالب نبود. از این رو معمار را کشت تا عبرتی باشد برای مهندسان تنبل.

کاخ تیمور در زادگاهش این هم مجلل تر بود (1345-1346).[1] برای خیره کردن بینندگان بنای آن بیست سال طول کشید و هنگامی که در سال 1405 کلاویخو از آن دیدار کرد هنوز کاملاً به پایان نرسیده بود. بنا از لحاظ نقشه تا حدی در آن زمان تازگی داشت و نمای سرایوانی آن فیروز آباد را به یاد آورد. اتاق های پذیرایی در یک زاویه قائم به ایوان ورودی منتهی می شد. طاق سردر 50 متر بلندی داشت، و در دو طرفش دو برج گرد شبیه مناره قرار گرفته بود

که پایه ای دوازده ضلعی داشت. ایران مرکزی به حیاط بزرگ با کف مرمر (به پهنای سیصد قدم) باز می شد.

در طرف مقابل ایران بزرگ دیگری به تالار پذیرایی بزرگی باز می شد که کاشی های آبی و طلایی و سقفی طلایی با کاشی های مذهب و معرق در برخی جاها مزین با گچ کاری داشت. ساختمان پشت سر آن دارای دهنیز ها و اتاق های متعددی در شش طبقه بود که همه را با کاشی های مذهب پوشانده بودند. دیوار عظیم پشتی تالار پذیرایی به زیباترین کاشی معرق در جالب ترین لایه های لاجوردی، فیروزه ای، شیری، آبنوسی، سبز و قهوه ای مایل به طلایی آراسته شده بود. یک چنین محوطه ای تماماً آراسته به نقشهای بسیار نیرومند و متنوع می توانست غیر قابل تحمل باشد ولی یک حاشیه هندسی دقیقاً طراحی شده از نسبت های هماهنگ این کثرت را سازمان بخشیده و به نظم درآورده است.

قاب های مستطیل کاشی معرق، که از لحاظ اندازه و طراحی تفاوت دارند، با حاشیه گل و بوته یا خطاطی اندکی برجسته به صورت قرینه قرار گرفته اند. سهم هر قاب دقیقاً ارزیابی و با توجه دقیق به اثر کلی جای آن معین شده است.

نقش های بزگ نمایان در نواحی محدود تمرکز یافته، حال آنکه تکرارهای متقارن و حاشیه ها به آن ها برجستگی بخشیده است. قرنیز پهنی که از یک کتیبه کوفی حکاکی شده به مجموع این تزیینات وزن و اعتبار بخشیده است.

تمامی مجموعه را چمنزارها و باغهای میوه پهناوری احاطه می کرد. هیچ پادشاهی در آسیا نمی توانست مدعی چیزی همتای آن باشد. این نمایش کاملی از قدرت و افتخارات تیمور بود، که خوشوقتانه بنوع و تجربه ی زیباشناسی ایران به آن شکل داده و تعدیلش کرده وبد. ویرانه های عظیم آن که هنوز رنگ های درخشانی دارد کلاویخو را تأیید می کند.[2]

در اواخر دوره ی ایلخانان و آغاز عهد تیموریان هنر کاشیکاری با سابقه ای در حدود سه قرن به زیباترین شکل خود یعنی (کاشی معرق) نمایان گردید. هنرمندان دوره ی تیموریه کاشی کاری معرق را در شرق ایران توسعه داده و بسیاری از بناهای مذهبی این ناحیه بویژه در هرات سمرقند وی را پایتخت تیمور و جانشینان او با کاشی معرق تزیین گردیده است. به موازات رونق این نوع کاشی در خراسان بزرگ استفاده از آن در شهرهای دیگر ایران رواج یافت. مسجد گوهر شاد از جمله بناهایی است که شاهکار کاشیکاری معرق محسوب می شود..[3]

شیوه آذری

دوره دوم شیوه ی آذری از زمان تیموریان آغاز می گردد.ساختمانهای زیادی در این دوره در خراسان بزرگ باقی مانده که یکی ازبناهای مهم، مسجد گوهرشاد است. شیوه آذری دو دوره است: دوره نخست از زمان هولاگ و پایتخت شدن مراغه و دوره ی دوم ان از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود.در دوره ی دوم بود که معماران بزرگی چون قوام الدین شیرازی در خراسان بزرگ به کار گمارده شدند و سازنده ساختمانهای بزرگی در آنجا بودند.

ویژگیهای زمانی در این شیوه بسیار کار ساز بود. در آن زمان نیاز به ساخت ساختمانهای گوناگونی بود که باید هرچه زودتر آماده می شوند.از همین رو روند ساختمان سازی شتاب می شود و پس از پیمودن بندی و بهره گیری از عناصر یکسان(مانند کاربردی در سازه و آرایه)روی آورند تا دستاورد شان سازگار باشد. افزون بر این، با از میان رفتن شماری از هنرمندان و معماران، در دوره ی نخست این شیوه ساختمانهایی ساخته شد که در آن کاستیها و نادرستیهایی هم پدید امد. حتی در گزینشهای برخی شهرها اشتباه کردند. برای نمونه، الجایتو چون چمنزارسلطانیه را دوست می داشت، آنجا را پایتخت خود کرد. اما جایگاه شهرکشش طبیعی نداشت و با اینکه او برای آبادانی شهر، راه دسترسی آن را دگرگون ساخت.اما پس از مرگ او، شهر نیز از آبادانی افتاد و در زمان صفویان لشگریان در آن اتراق کردند.

یکی از ویژگیهای دیگرمعماری این شیوه بهره گیری بیشترازهندسه در طراحی معماری است. گوناگونی طرحها دراین شیوه ازهمه بیشتراست. بهره گیری از هندسه و تنوع درطراحی در تهرنگ ساختمان در نهاز یعنی بیرون زدگی در کالبد و نخیز یعنی تورفتگی در آن نمودارمی شود.

همچنین دراین شیوه ساختمانهایی با اندازه های بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه های پیشین مانند نداشت، همچون گنبد سلطانیه ومسجد علیشاه در تبریز، انواع نقشه با میانسرای چهارایوانی برای مسجدها ومدرسه ها بکار رفت.آرامگاهها همچون گذشته، برونگرا و بیشتر با تهرنگ چهارگوشه بویژه در دوره ی دوم ساخته شدند.

نمونه ی آن دراراسن شاه زند سمرقندی بوده که آرامگاه بسیاری ازفرمانروایان تیموری است. بیشترآنها چهارگوشه و دارای گنبدهای دو پوسته گسسته ناری هستند.

نیارش در شیوه آذری:

در شیوه آذری دگرگونیهایی در نیارش ساختمان رخ داد. در دوره نهضت آن زمان آمیختگی شیوه های پیشین با معماری بومی آذربایجان بود، چفد کلیل آذری که درآن سرزمین روایی بود بهره گیری شد این چفد درهمه جای ایران به همین نام به کار رفت. همچنین در این شیوه چفد پنج او هفت را دگرگون کرده و گمان کردند که این نام از نسبت 7/5 گرفته شده است. از این رو چفد را به گونه ای زدند که نسبت افراز به نیم دهانه، پنج به هفت می شد.

چفد به دست آمده پایداری چفد پنج اوهفت را نداشت و زیر بار ترک برمی نمیداشت.این نادرستی سپس از سوی قوام الدین شیرازی درست و زین العابدین شیرازی درست شد.در این شیوه چفد چمانه نیز به کار رفت.چفد پایه درتاق آهنگ ایران مسجد جامع یزد چمانه است. گنبدی که با چفد چمانه زده می شود سبوئی نام دارد گنبد سلطانیه سبوئی است.

از چفد شبدری تند و کند در ساخت خود گنبد در گنبدهای دو پوسته گسسته ناری بهره گیری شد.در این شیوه از این گنبد بسیار ساخته شد چون افزون بر پوشاندن ساختمان پاسخی به جنبه شکلی و منادی نیز بود.بسیاری از ساختمانهای بزرگ دارای این گنبد است.در این شیوه برای ساخت گسسته(روی آهیانه گنبد) دیوارهایی به نام خشخاشی در گرداگرد آن ساخته می شد که گنبد روی آنها سوار می شد.پایه(ساقه) گنبد به دو گونه ساخته می شد.

گریو و یا اربابه بلندای گریوگاه به ده متر می رسید. مانند گریو گنبد امام رضا(ع).گنبدهای مسجد گوهرشاد مشهد، مدرسه دو در مشهد،میرچخماق یزد، مقبره ی سلطان بخت آنما در اصفهان، مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان،گور امیر در سمرقندف مدرسه گوهرشاد هرات و بسیاری از ساختمانهای دیگر در پوسته گسسته ناری ساخته شده اند البته از گنبدهای دو پوسته پیوسته نیز در برخی ساختمانها بهره گیری شده است. مانند آرامگاه سید رکن الدین یزد و مسجد ازیران و برخی دیگر.

در این شیوه از چند گونه تاق بهره گیری شد مانند تاق آهنگ، تاق کلنبو و تاق وتویزه که میان تویزهها آن به دو روش کجاوه و خوانچه پوش پر شده است.تاق آهنگ بیشتر در سمرقند و بخارا برای پوشش ایوان، برخی فضاهای دیگر به کار رفته است وتاق وتویزه به گونه ی خوانچه پوش، در کنبی یا شبستان های بزرگ دو سومی گنبد خانه مسجد جامع بکار رفته و بویژه از کاربندی برای پرکردن اندامهای همسان و یکنواخت در ساختمان و در پوشش ها برای فضاهایی که اندازه گوناگونی داشته بوده است. نمونه های بسیاری از کاربندی در مدرسه غیاثیه خرگرد و آرامگاه شیخ جام ملاحظه کرد.

آرایه در شیوه آذری