مقدمه

یکی از متخصصان علوم غیر کلامی بنام « وارن لمب » می گوید: « کلمات گاهی اوقات انسان را به اشتباه می اندازند و در رساندن مفاهیم دقیق وقایع قاصر می مانند . گاهی نیز احساس می شود وجود بعضی از انها ضروری نیست و گاهی اوقات هم ، چنان کم مایه اند که بهتر است انسان به جای گوش کردن ، از نگاه کردن استفاده کند. این طوری شاید جالبتر باشد.»

اهمیت استفاده موثر از گویش بدن در موفقیت اجتماعی انسان کمتر از داشتن بلاغت و فصاحت در زبان نیست. شما می توانید در پیامهای متنوع ان ، مهارت کسب کرده ، بر ارتباطات رسمی ، غیر رسمی ، خصوصی و عمومی خود تسلط یابید. اعمال این روش را در اصطلاح مدیریت اثر گذاری می گویند.

در این نقش ها ست که ما همدیگر را می شناسیم و نسبت به خود اگاهی می یابیم. (نژاد و فرهنگ ، روبرت پارک )

2-2-1 الفباي بي صدا

الفبای بیصدا یا به عبارتی علائم غیر کلامی را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1- نشانه ها ، 2- روشنگرها ، 3- تنظیم کننده ها ، 4- منطبق کننده ها

نشانه ها

اگر بتوانید از نشانه ها به طور صحیح استفاده کنید در میان یک گروه مردم با فرهنگ خاص بهتر می توانید نفوذ کنید و مورد قبول افراد ان واقع شوید. نشانه ها در این صورت مشخص کننده مشارکت شما در عقاید یا طرز تفکر انان خواهد بود .

در نهایت این که اگر نشانه های موجود در فرهنگ ملت خود را بشناسید و از طرز استفاده انها اگاهی کافی داشته باشید ، بهتر می توانید به شگردهای معمول در بین دیگران پی ببرید.

روشنگرها

روشنگرها در راستای سخن گفتن عمل می کنند و می توانند در موارد متعددی مانند تأ کید بر کلمات و عبارات ، نشان دادن نوع روابط بین افراد ، کشیدن تصویر مفاهیم در فضا ، دنبال کردن حوادث و اعمال وزن در کلمات ادا شده بکار می روند . هرچند که روشنگرها در غالب اوقات به وسیله دست و بازو ظاهر می شوند ولی هر نوع حرکت بدنی را که در تبادل کلامی نقشی داشته باشد می توان روشنگر نامید.

انسان ها با توجه به نوع و تعداد روشنگرهایی را که مورد استفاده قرار می دهند از گوناگونی بسیار بالایی برخوردار می باشند . میزان استفاده از ان ها در میان بعضی از ملت ها خیلی بالاتر از سایر ملتهاست .

« ویلیام کوندون » حرکت اهسته فیلم های برخورد انسان ها را مشاهده و بررسی می کرد . سپس انها را مورد تجزیه و تحلیل قرار می داد. کارهای تحقیقاتی او یکی از سنگ بناهای تحقیق غیر کلامی را تشکیل می دهند . این دانشمند معتقد است که همه انسان های عادی ، هنگام صحبت کردن ، بین صدا و حرکات بدن خود نوعی هماهنگی ایجاد می کنند . در واقع چنین کنش های هماهنگ شده بین صدا و عضلات برای برقراری یک ارتباط موفق نقش اساسی دارند. روشنگرهایی که یک نفر از انها استفاده می کند گاهی اوقات از بازتاب روشنگرهای طرف مقابل ناشی می شوند .منعکس کردن علائم گفتار بیصدای طرف مقابل یکی از قوی ترین و ارزشمند ترین مهارتها محسوب می شود .

تنظيم كننده ها

تنظیم کننده ها علائمی می باشند که برای نوبت گرفتن به کار می روند . انها در شروع یا پایان صحبت نقش مهمی را به عهده دارند ، برای مثال دست دادن به عنوان یک عامل تنظیم کننده عمل می کند . از طرف دیگر ، این عمل یک پیام مهم دیگر نیز به دنبال خود دارد . و ان این که قدرت و شأ ن فرد را نیز می رساند.

همچنین از تنظیم کننده ها برای افزایش یا کاهش سرعت طرف مقابل می توان استفاده کرد و به اوفهماند که باید به صحبت خود ادامه دهد یا نوبت را به دیگری واگذار کند.

دو نوع از تنظیم کننده ها ، یعنی تکان دادن سر و استفاده از نگاه ، از موارد کاربرد زیادی بر خوردار می باشند . اگر کسی سر خود را با سرعت زیاد تکان می دهد ، می خواهد به طرف مقابل بفهماند که باید عجله کند و نوبت صحبت را به او واگذار کند ، در حالی که شنونده بخواهد متکلم ، به صحبتهای خود ادامه دهد سرعت ان حرکات را کم می کند و بیشتر تأمل می کند او با این کار می خواهد بگوید که به حرفهای او علاقه مند است و به ان گوش می دهد.

یکی از اصول مهم تأ ثیرگذاری مطلوب در مذاکرات ، استفاده صحیح از تنظیم کننده هاست .

یکی از علائم گفتار بیصدا که عموما" مورد استفاده قرار می گیرد ، بلند کردن انگشت است . این علامت نشان می دهد که شنونده حوصله خود را از دست داده و می خواهد اثر گذاری کند . یعنی جریان سخن گوینده را قطع کند .

در نهایت تنظیم کننده هایی نیز وجود دارند که در موقع رد دعوت طرف مقابل برای سخن گفتن به کار می رود . زمانی که او برای شما فرصت ایجاد می کند تا صحبت کنید ، ارام ایستاده ، از ارتباط چشمی خودداری کنید.

استفاده صحیح و خوب از تنظیم کننده ها باعث خواهد شد تا بتوانید به هر شکلی که می خواهید ارتباط برقرار کنید و در ان مشکلی نداشته باشید .

منطبق كننده ها

منطبق کننده ها حرکات ، اشارات ، و سایر اعمالی را شامل می شوند که برای نظارت بر احساسات یا کنترل واکنشهای خود در مقابل دیگران به کار می روند . از این حرکات معمولا" در موقعیت هایی استفاده می شود که در ان تنش ایجاد شده باشد .

دست کشیدن بر سر ، یکی از منطبق کننده هایی است که انسان از زمان شیر خوارگی به ارمغان برده است .

در بعضی موقعیت ها ایجاد موثر ترین تصور در دیگران به معنی ساکت بودن ، دخالت نکردن و به ظاهر بردبار بودن است .

شما با استفاده صحیح از علائم گفتار بیصدا ، می توانید به اثرگذاری خود جهت دهید به طوری که عزت نفس خود را به بهترین صورت القا کنید .

مطالعات نشان داده اند که مردم شهر نشین بیشتر از روستائیان از خودنوازی استفاده می کنند . استفاده زنان از منطبق کننده های نوازش مو به اندازه سه برابر مردان است . از طرف دیگر مردان بیشتر از زنان شقیقه خود را می خارانند یا دست خود را روی ان می گذارند . دلایل این تفاوت ها هنوز مشخص نشده اند. ولی می توان در مجموع فشار روانی حاصل از زندگی در نواحی شلوغ شهری و توجه و گرایش بیشتر زنان به ظواهر خود را از دلایل انها به شمار اورد.

اگر مشاهده می کنید که کسی دست به خود تماسی می زند ، چیز معقولی که می توانید فرض کنید این است که :

1) شخص هیجانزده شده است . این هیجان می تواند در خیلی از موارد از عصبانیت، خشم ، تردید یا موقعیتی ناشی شده باشد که فرد در ان قرار گرفته است.

2) این امکان وجود دارد که شخص از موضعی که برای خود تماسی انتخاب کرده است متنفر بوده است . در این حالت نوع تماس ممکن است از نوع پوششی یا تاخت گرایانه باشد . (لوئیس ، 1384 ،صص 21 تا 78)

2-2-2 انواع رفتارهاي غير كلامي

تمام رفتارهای غیر کلامی دارای پنج نوع زیر هستند که به منشا رمز گذاری و کاربرد بستگی دارند.

1- علامت

اولین نوع، علامت است. علامت دارای ترجمه کلامی با معنی نسبتاً دقیقی است و معمولاً برای رساندن پیغام ویژه ای عمداً استفاده می شود. علامت پیروزی V و مشت گره کرده نمونه های آن است. منشا علامت ها در آموزش های فرهنگی است و می تواند قراردادی یا تصویری باشد.

2- مصور ها

نوع دوم اشاره های غیر کلامی مصورها هستند. مصورها برای ترسیم مطالب کلامی به کار می روند. آنها عمدی هستند، اگر چه ممکن است به طور مستقیم از آنها آگاه نباشیم. مصورها هشت نوع دارند.

راهنمایی یا هدایت: طراحی جهت اندیشه یا تفکر

اندیشه نگار: طراحی جهت اندیشه یا تفکر

حرکت های اشاره ای: اشاره

حرکت های فضایی: مشخص یا ترسیم کردن مکان

حرکت های موزون: گام های منظم

حرکت نگار: ترسیم اعمال جسمی

تصویر نگار: ترسیم تصاویری در هوا

حرکت های علائمی: مصور کردن بیان شفاهی (کلامی).

این موارد می توانند با هم ترکیب گردند، چون برخی حرکت ها ترکیبی از انواع مختلف هستند. مصورها در عمل خبری یا ارتباطی هستند و ممکن است گاهی هم تعاملی باشند. آنها یاد گرفته می شوند.

3- سازش دهنده ها

نوع سوم رفتار غیر کلامی، سازش دهنده نام دارد که رهایی از تنش های جسمی را آسان می کند؛ مانند فشردن دست ها به هم، خاراندن سر و تکان دادن پا. خود سازش دهندگان معطوف به بدن شخص است. مثل خاراندن، تکان دادن، مالیدن، عطسه کردن. سازش دهنده ی دیگران، همچون زدن به شانه فرد دیگری که معطوف به شخص ثالث است. سازش دهنده ی اشیاء مانند پیچاندن یک گیره کاغذ که در مورد اشیاء انجام می گیرد. در هر صورت، سازش دهندگان، می توانند به دو شکل تصویری و غزیزی ظاهر شوند. سازش دهندگان عمدی هستند و افراد معمولاً متوجه رفتارهای سازشی خود نیستند. اگر چه این نوع رفتار ها به ندرت ارتباطی اند، گاهی تعاملی و غالباً خبری یا اطاعاتی هستند.

4- سازمان دهنده ها

سازمان دهندگان، چهارمین نوع رفتار هستند و برای کنترل و یا هماهنگ کردن تعامل ها به کار می روند. مثلاً ما از نگاه یا تماس چشم ها برای نشان دادن نقش های صحبت کردن و شنیدن در مکالمه بهره می بریم.

سازمان دهندگان اصولاً تعاملی هستند، و به طور غریزی یا تصویری رمزگذاری می شوند و منشا آنها آموزشهای فرهنگی است.

5- ابراز احساسات

آخرین مقوله رفتار، ابراز احساسات است. این رفتار ها ممکن است تا حدی غریزی و نشانگر احساسات و هیجان ها باشد. صورت انسان منبعی بسیار غنی برای نشان دادن عواطف و هیجان هاست؛ اگر چه بقیه قسمت های بدن نیز ممکن است در این کار دخیل باشند. ابراز احساسات به طور غریزی رمزگذاری شده اند و به ندرت ارتباطی و اغلب تعاملی و همیشه اطلاعاتی هستند.( لیتل جان ، 1384 ، صص 185تا 191)

2-2-3 نكات موثر بر نمايش هاي قدرت و گفتار بي صدا

مفید ترین منابع در نمایش های قدرت و گفتار بیصدا این است که شش نکته اساسی زیر را هم اکنون بدان می پردازیم در نظر بگیرید :

1- فضا و جایگاه

همان طوری که در هر سازمان بزرگی بهره مندی از یک فضای کار بزرگتر نشانه بارز مورد توجه قرار گرفتن ان سازمان است ، از دست دادن فضا یا انتقال یافتن به یک دفتر کوچک تر یا ملحق شدن قسمتی از محل کار فردی به یک فضای دیگر برای استفاده یک نیروی اجرائی نیز نشانه بی توجهی به اوست.

2- ارتفاع و جایگاه

وقتی نوبت به جایگاه می رسد مردان بلند قد از یک شانس موفقیت مادر زادی بالاتری برخوردار می شوند . زیرا طبیعتا" فضای بیشتری را اشغال می کنند ، همچنین به نظر قدرتمند تر و مسلط تر می نمایند .

3- ثروت و جایگاه

روی یکی از پر فروش ترین تی شرت ها در ایالت متحده این شعار را نوشته بودند : کسی که بیشترین سرگرمی را دارد برنده است . عبارت دقیق این شعار باید این چنین باشد « کسی که بزرگترین سرگرمی را دارد رئیس است .» این سرگرمی ها عبارتند از : ماشین های بزرگ و گران قیمت ، ویلا های گیرا و جالب ، مناظر زیبای اپارتمان های انحصاری دفاتر کار بزرگ با بهترین موقعیت و گران ترین اسباب و اثاثیه.

4- مکان و جایگاه

در اکثر سازمان های بزرگ کار بدین منوال است . هرچه اهمیت یک کارمند بیشتر باشد ، به کرسی قدرت نزدیکتر است و توجه بیشتری را به محل و ظاهر خود جلب می کند .

5- خصوصی سازی و جایگاه

هرچه حریم خصوصی یک شخص گسترده تر باشد نشانگر این است که از جایگاه بالاتری برخوردار است .

6- زمان و جایگاه

هرچه از جایگاه بالاتری برخوردار باشید ، زمان افراد را با توانایی بیشتری می توانید کنترل کنید و بر عده بیشتری از انان سیطره یابید . برای ملاقات با مردم قرار ملاقات بگذارید بدین وسیله به میل خود عمل کنید و انان را در انتظار بگذارید .( لوئیس ، 1384 : 244)

میل بر ایجاد و برپایی یک هویت روشن ، در ذات انسان نقش اساسی دارد ؛ به طوری که بعضی از روان شناسان اهمیت ان را در انسان بیشتر از تمایل فرد برای داشتن امنیت و انگیزش می دانند . بنا بر این دفتر کار و شیوه ارایش ان هر کدام بعدی از ابعاد شخصیت انسان را شکل می دهند تا جایی که به هنگام ارزیابی جایگاه حقیقی ان شخص ، جلب توجه می کنند .( همان، 262)

2-2-4 عوامل موثر در ارسال و درك علائم غير كلامي

توانایی انسان در ارسال و درک علائم غیر کلامی و این که چقدر در این زمینه موثق شود ، تحت تاثیر متغیرهای مختلفی از قبیل سن ، جنس ، جایگاه و شغل انان قرار می گیرد .( همان ، 278)

1- جنس

زنان در عرصۀ گفتار بیصدا حساس تر از مردانند . به همین جهت است که زنان در تمامی سنین از مهارتهای اجتماعی بیشتری برخوردارند .

2- جایگاه

هرچه اختلاف جایگاه بین دو نفر بیشتر باشد ، موفقیت انان در درک دو جانبه زبان بدنی یکدیگر کمتر خواهد شد . علت ان این است ، افرادی که از جایگاه بالایی برخوردارند به افراد زیر دست خود کمتر توجه می کنند .

3- شغل

بعضی از حرفه های خاص باعث می شوند کارکنان ان حرفه ها نسبت به گفتار بیصدا یک حساسیت خاصی داشته باشند . برای مثال کارکنان نیروی انتظامی برای تشخیص اضطراب از فریب کاری افراد تحت اموزش قرار می گیرند .( همان، 282)

برای این که تشخیص دهید شخص مورد نظر یک فرد اجتماعی و برون گراست ، یا احساساتی و درون گرا ، می توانید از علائم گفتار بیصدا استفاده کنید .

استفاده زیاد از گفتار بیصدا

افراد برون گرا معمولا ً از حرکات اندامی خیلی زیاد استفاده می کنند و سعی می کنند بیشتر از درون گراها فضا اشغال کنند . انان در برخوردها ترجیح می دهند با دیگران از فاصله نزدیک برخورد کنند .

استفاده از نگاه

افراد برون گرا ازبرخورد چشمی مستقیم زیادتر استفاده می کنند . انان نسبت به افراد درون گرا به طرف مقابل طولانی تر و با تناوب بیشتر نگاه میکنند . ( همان ، 298)

ارتباط غیر کلامی عبارت است از کلیه پیام هایی که افراد علاوه بر خود کلام، آنها را نیز مبادله می کنند.

اعمال غیر کلامی ظاهراً سه مشخصه عمده دارند: به رابطه ی بین فرستنده و دریافت کننده حساس هستند، معنای آنها مبتنی بر بافت و محتوای ارتباط می باشد (ارتباط برقرار کنندگان، محیط و هدف از ارتباط)؛ و نیز بخشی از ارتباط کلامی هستند (نه ماهیتی جدا و مستقل).

برآوردها نشان می دهد که 93 درصد پیام ها میان افراد جامعه از طریق ارتباطات غیر کلامی و تنها 7 درصد از طریق ارتباطات کلامی مبادله می شود.

تحقیقات دیگر رقم 93 درصد را تایید نکرده اند، اما همه محققین متفق القول هستند که هم کودکان و هم بزرگسالان در مراودات اجتماعی بیشتر بر نشانه های غیر کلامی اعتماد می کنندتا بر نشانه های کلامی.

عواملی نظیر ژستها، طرز نشستن و ایستادن، تماس چشمی، شیوه لباس پوشیدن و حرکت را باید با هم مورد توجه قرار داد. این گروه بندی نشانه ها را، خوشه می نامند.

به ارتباط بین الگوهای رفتاری حال و گذشته و هماهنگی بین ارتباطات کلامی و غیر کلامی، همسازی گفته می شود.

2-2-5 خاستگاه هاي نشانه هاي غير كلامي

دو خاستگاه اساسی برای نشانه های غیر کلامی ذکر شده است: 1- واکنش های عصبی ذاتی (خودکار) و 2- رفتارهای معمول و مورد قبول یک فرهنگ، یک جامعه یا یک خانواده.

1- واکنش های عصبی

برنامه های واکنش های عصبی ذاتی عکس العمل های غیر کلامی خودکار به محرک هایی هستند که از زمان تولد با ما هستند.

2- رفتار فرهنگی و میان فرهنگی

یک مرد عرب با دست کشیدن روی چانه ی خود، علاقه خود را به یک زن نشان می دهد، در حالی که یک پرتغالی این تمایل را باکشیدن گوش خود نشان می دهد ولی در ایتالیا کشیدن گوش، یک توهین زشت و عمدی محسوب می شود.

چسباندن انگشت شصت به انگشت اشاره و صاف نگهداشتن سه انگشت دیگر در آمریکابه معنای بسیار خوب است. اما در فرانسه یا بلژیک این عمل به معنای آن است که مخاطب، فردی است بی ارزش. همین ژست در ترکیه و یونان دعوت جنسی است. به همین ترتیب، با انگشت اشاره به گیجگاه زدن در حالی که انگشتان دیگر جمع شده است در آمریکا به معنای آن است که او آدم زیرکی است، در حالیکه در بیشتر کشورهای اروپایی این عمل به معنای آن است که او احمق است.

استفاده از فضای محل نیز در نقاط مختلف دنیا بسیار متفاوت است. عرب ها، آمریکای جنوبی ها و اروپای شرقی ها، معمولاً به هنگام حرف زدن به شخص مخاطب خود خیلی نزدیک می شوند، در حالیکه آمریکایی ها از این نوع کار ناراحت می شوند و آلمانی ها و اسکاتلندی ها آن را اصلا نمی پسندند.

رابطه متعارض

زمانی که اعمال با پیام های کلامی تعارض دارند (و بنابراین یک رابطه ی متعارض بین پیام های کلامی و غیر کلامی شکل می گیرد) شما باید با عنوان یک دریافت کننده بیشتر به وجود غیر کلامی ارتباط، اعتماد و اتکا کنید.

کانال های غیر کلامی را می توان به انواع مختلف تقسیم کرد. هشت نوع از این کانال ها عبارتند از:

زبان بدن (حرکت گفتاری)

صداهای آوایی (شبه صوتی)

فضا (مجاورت)

زمان (زمانی)

شامه (بو).

زیبایی شناسی (موزیک و رنگ)

مشخصات فیزیکی (شکل بدن، اندازه و رنگ پوست)

مصنوعات (لباس، لوازم آرایشی، عینک ها، جواهرات)

زبان بدن (حرکت گفتاری)

حرکت گفتاری عبارت است از مطالعه فرآیند ارتباطات از طریق جنبش و حرکت اعضای بدن.

انواع ارتباط غیر کلامی

ژست ها

تماثیل

مصورها

منظم کننده ها

تعدیلگرها

طرز قرار گرفتن، طرز راه رفتن، طرز ایستادن

چهره و چشم ها

نمایش های عاطفی. (برکو و دیگران ، 1382 ، ص118 تا 131)

ارتباط چیزی بیش از واژه ها و اصوات است. ما با بدن و لحن خود نیز سخن می گوییم. می توان فضایی را تصور کرد که در آن الف و ب مشغول گفت و گو هستند. الف سخن می گوید. ب گاه در میانه سخنان او سرش را تکان می دهد. الف معنی تصدیق و تاکید را در می یابد، برای تاثیر گذاری بیشتر خیره به ب نگاه می کند و ادامه می دهد. ب تنه اش را اندکی به سمت الف می چرخاند. الف نشانه توجه و همدلی را در میابد و با اطمینان خاطر بیشتری ادامه می دهد و تُن صدایش را بالا می برد. ب کمی روی صندلی جابه جا می شود. الف درمی یاید که او نیز حرفی دارد، حرکت دستانش را متوقف می کند و تُن صدایش را پایین می آورد. ب خیره به الف نگاه می کند و سخن را آغاز می کند. الف قدری تنه اش را به سمت ب متمایل می کند. تکان دادن سر، نگاه خیره، چرخاندن تنه، جابه جا شدن روی صندلی، پایین آوردن یا بالا بردن تُن صدا و متوقف کردن حرکات دست حامل بخش مهمی از پیام های مبادله شده بین الف و ب است. بنابراین سهم قابل ملاحظه ای از تعامل میان آنان را به خود اختصاص می دهد. مجموعه این عناصر ارتباط غیر کلامی است. ارتباط غیر کلامی هم مکنل گفتار است هم بر حالات عاطفی تاثیر می گذارد و با ایجاد بار خود به خود حفظ ارتباط می کند. همانگونه که در زبان نوشتار با استفاده از حروف سیاه یا حروف ایرانیک یا گیومه بخشی از نوشته برجسته می شود و نشانه گذاری حالات عاطفی کلام را مشخص می کند، ارتباط غیر کلامی نیز نقش های تاکیدی، عاطفی، برجسته سازی و تکمیلی ارتباط کلامی را به عهده دارد. و همانگونه که کلام از ابزار های صدا، واژه و الگو های نحوی استفاده می کند، ارتباط غیر کلامی نیز عناصری دارد که عبارت اند از: زبان بدن، پیرازبان، و فضای ارتباط. در یک تعامل مثبت، ارتباط کلامی و غیر کلامی پابه پای هم پیش می روند و هماهنگ عمل می کنند. وقتی با لحن خشک به کسی می گوییم کاری را خوب انجام داده است، او سر در گم می شود. اگر عبارت ما همراه ب لبخند یا سر تکان دادن باشد، ارتباط غیر کلامی نیز ارتباط کلامی را تایید خواهد کرد.(وزیر نیا ، 1379 ، 268 و 269)