موضوع اين تحقیق با عنوان « موسيقی شعر در غزليّات سنايی » ، و هدف از اين پژوهش ؛ آشنايي با موسيقي شعر در غزليّات سنايي است . و روش كار ، نظري و بر اساس پژوهش كتابخانه اي مي باشد . ابزار آن كتاب ها و منابع مرتبط با موضوع است . مطلع هر بيت به جهت تعيين انواع موسيقي در آن ، انتخاب شده است . سپس به تقطيع ، استخراج اوزان و نام بحرها ، پس از آن به يافتن قافيه ،‌ حدود واصناف و احياناً عيوب آن و بررسي موسيقي دروني و معنوي در غزليّات سنايي ، پرداخته شده است . و در پايان تحليلي از يافته ها به عمل آمده و جمع بندي ، بيان شده است . با توجّه به بررسي هاي به عمل آمده ، شاعر در غزليّاتش از 9 بحر و 50 وزن استفاده کرده است . بالاترين بسامد بحر ها را رمل و کم ترين آن ها را متقارب دارد . او از 15 زحاف استفاده نموده است ؛ که بيش ترين آن ها حذف و کم ترين آن ها جدع ، نحر و حذذ است . بيش تر اوزان غزليّاتش مزاحف می باشند . بسامد اوزان دوری ، 30 غزل مي باشد. از نظر نوع رديف هاي به كار رفته در غزليّات تنوّع زيادي به چشم مي خورد ولي فعل در درجه ي اوّل قرار دارد . شماره ی غزل های مردّف او بيش از غزل های بدون رديف است . تعداد قافيه های مقيّد نيز بيش تر از قافيه های مطلق می باشد . حدود قافيه ها بر اساس کاربرد به ترتيب عبارت از : مترادف، متواتر ، متدارک و متراکب است ؛ متکاوس وجود ندارد . از نظر موسيقی معنوی بر اساس ابيات بررسی شده به ترتيبِ بسامد تشبيه ، تضاد ، استعاره ، تناسب ، کنايه و مجاز به کار گرفته شده است که تشبيه بيش ترين و مجاز کم ترين بسامد را داراست . موسيقی درونی نيز به ترتيبِ کاربرد ، واج آرايی ، جناس و تکرار می باشد .

فهرست مطالب

فصل اوّ ل : کلّيّات تحقيق. . . . .1

مقدّمه . . . . 2

برخی مشکلات تقطيع. . . . 4

علائم اختصاری5

نکات طرح پيشنهادی .. ..6

فصل دوم : معرّفی سنايی و آثار او. . 10

نام و نسب حکيم. 10

زمان و محلّ ولادت. . . .. . 10

آغاز شاعري حكيم . . . . . . .. . 10

دوره هاي زندگي سنايي. . . . . .11

افسانه اي درباره ي علّت تحوّل سنايي . . . . .. 11

مسافرت هاي سنايي. . .12

مذهب سنايي . . . .. . . 12

ارادت حكيم به شيخ يوسف همداني . . . . 12

وفات سنايي . . . .. . . 13

آثار سنايي . . . . .. . . 13

مضامين در اشعار سنايي . . . . . . 15

خلّاقيّت در اشعار سنايي . . . . . .. 16

مقام سنايي. . . . .. . .. 17

زبان سنايي . . . .. . .. 17

غزل با جلوه هاي عرفاني . . . . .. . . 18

سنايي در غزل زهديّه و قلندريّه . . . .. . . 18

پژوهش هاي انجام شده در مورد سنايي و آثارش. . . .. . . 19

فصل سوم : معرّفی غزل . . . . .. . ..22

غزل در لغت . . . . .. . . .. . ..22

غزل در اصطلاح . . . . .. . . ..22

غزل نام قالب يا مفهوم آن . ..23

حوزه ي غزل . . . . .. . . ... . . . . . .. 23

مضامين غزل . . . . .. . . ... . . .. . . .. . 23

زبان غزل . . .. . . . .. . . ... . . .. . . .. . 24

منشأ غزل. . .. . . . .. . . ... . . .. . . .. . 24

غزل در تاريخ ادبيّات . ... . . .. . . .. . 25

اقسام اصلي غزليّات فارسي . . . ... . . .. .. . .. . 25

دوره هاي مختلف غزل . . . .. . . ... . . .. . . .. . 25

سير غزل . . .. . . . .. . . ... . . .. . . .. . 26

فصل چهارم : موسيقی شعر. ... ... . . .. . . .. . 31

شعر ، رستاخيز كلمات ... . . .. . . .. . 31

موسيقي . . .. . . . .. . . ... . . .. . . .. . 32

پيوند شعر و موسيقي . ... . . .. . . .. . 33

انواع موسيقي شعر . . ... . . .. . . .. . 33

عروض . . ... . . . . .. . . .. . 33

بيت . . . . ... . . . . .. . . .. . 34

مصراع . . . ... . . . . .. . . .. . 34

واج .. . . . ... . . . . .. . . .. . 34

هجا .. . . . ... . . . . .. . . .. . 35

اركان.. . . . ... . . . . .. . . .. . 35

سالم و مزاحف . ... . . . . .. . . .. . 36

مثمّن و مسدّس و مربّع . ... . . . . .. . . .. . 36

عروض و ضرب ( عجز ) ، صدر و ابتدا. ... . . . .. ..37

تقطيع . . ... . . . . .. . . .. . 37

مراحل تعيين وزن يک شعر فارسي . . . .. . . .. . 38

بحر . .. . . . ... . . . .. . .. 39

شش دايره ي مشهور بحر هاي عروضي . . . .. . .. 40

ذوبحرين. . . ... . . . ... . . . .. . .. 41

وزن . . ... . . . ... . . . .. . . . 41

تأثيرات وزن . . . .. . . . ... . . . .. . . . 43

عوامل مؤثّر بر چگونگي حالت وزن . . . ... . . . .. . .. . . . 44

عوامل تغيير دهنده کيفيت موسيقي در اوزان . . . . .. . . . 45

اوزان و مفاهيم .. . . . ... . . . .. . . . 46

اوزان نا مطبوع. . .. . . . ... . . . .. . . . 48

اوزن شفّاف و اوزان کدر . . . . . ... . . . .. . . . 49

اوزان خيزابي و اوزان جويباري ... . . . .. . . . 49

اوزان دوري . .. . . . ... . . .. . . . 49

قافيه.. . . . ... . . . .. . . . 50

نقش هاي قافيه . ... . . . .. . . .. . . . . . 51

حروف قافيه .. . . ... . . . .. . . .. . . . . . 51

حركات قافيه.. . . ... . . . .. . . .. . . . . . 52

عيوب قافيه .. . . ... . . . .. . . .. . . . . . 52

اصناف و انواع قافيه .. . . ... . . . .. . . .. . . . 53

حدود قافيه.. . . ... . . .. . . .. . . .. . . . 53

انواع قافيه ها از نظر جايگاه . .. . ... . . .. . . .. . . .. . . . 54

انواع قافيه هاي هنري . . . . ... . . .. . . .. . . .. . . . 54

قافيه هاي مردّف . . . .... . .. . . .. . . .. . . . 55

رديف .. . . ... . . .. . . .. . . .. .. 55

علّت توجّه ايرانيان به رديف . . . . ... . . .. . . .. . . .. .. . .56

عوامل مهم در پيدايش رديف در شعر فارسي . ... . . .. . . .. .. . .56

سود هاي رديف . ... . . .. . . .. . . .. .. 57

زيان هاي رديف . ... . . .. . . .. . . .. .. 57

رديف بدون قافيه . . . . ... . . .. . . .. . . .. .. 57

حاجب . . . .... . . .. . . .. . . .. .. 58

فصل پنجم : موسيقی شعر در غزليّات سنايی . .. . .. . . .. . . .. .. 60

1- رمل. . . .. . . .... . . .. . . .. . . .. .. . 60

1-1- رمل مثمّن محذوف . . ... . . .. . . .. . . . . 60

1- 2- رمل مثمّن مقصور . . . . ... . . .. . . .. . . . . .. . 90

1-3- رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب . . . . .. . . .. . . .. .. . . . 111

1-4- رمل مثمّن مخبون محذوف .. .. . . .. . . .. . . . .. .. . 111

1- 5 - رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا . .. . . .. . . . .. . 112

1- 6 - رمل مثمّن مخبون مقصور . .. .. . . .. . . .. . . . .. . 115

1- 7 - رمل مثمّن مخبون مقصورعروض اصلم مسبّغ ضرب .. . . . . .. .. . .. . . . .. . 116

1- 8 - رمل مثمّن مخبون اصلم . . .. .. . . .. . . . .. . . . .. . 117

1-9 - رمل مسدّس محذوف . .. . .. .. . . .. . . .. .. . . . .. . 118

1- 10 - رمل مسدّس مقصور .. .. . .. .. . . .. . . .. . . . .. . 127

1- 11 - رمل مسدّس مخبون محذوف . . .. . . .. . . . .. . 133

1- 12 - رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب. . . . . .. . 134

2- هزج .. .. . .. .. .. . .. . . .. . . . .. . . . .. .135

2-1 -هزج مثمّن سالم.. . . . .. .. . .. . . . .. .135

2- 2- هزج مثمّن مسبّغ . .. . . .. . . .. . . . .. . . .146

2- 3- هزج مثمّن اخرب. .. . . .. ..147

2- 4- هزج مثمّن مكفوف مقصور. . .. . .. . .. . .. . . 152

2- 5 - هزج مثمّن اخرب محذوف. . .. .. . .. .. . . . 153

2- 6- هزج مثمّن اخرب مقصور . .. . . .. . . . .. . .. 154

2- 7- هزج مثمّن اخرب مكفوف محذوف . . .. . . .. . . . . .. 154

2- 8 - هزج مثمّن اخرب مكفوف مقصور . . .. . . .. .. 166

2- 9 - هزج مسدّس محذوف .. . . .. ... . . .. 173

2- 10- هزج مسدّس مقصور .. . . .. . .. . . .. 178

2- 11- هزج مسدّس اخرب مقبوض صحيح عروض و ضرب . .. . . . .. . . .. 180

2- 12 - هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف . . . . .. . . .. .. .. . . .. 182

2- 13 - هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور . . . . .. . . .. .. . . . 193

3- خفيف ... . .. .. .. . .. . . .. . . . .. . . . ..05 2

3- 1- خفيف مسدّس مخبون. .. . . .. . . .. . ..05 2

3- 2- خفيف مسدّس مخبون محذوف. . .. . . .. . . . .. . .05 2

3-3- خفيف مسدّس مخبون مقصور . .. . . .. . .09 2

3- 4 - خفيف مسدّس مخبون اصلم . . . .. . . .. . . . . .11 2

3- 5- خفيف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ.. .. . . .. .. . . . 216

4- مضارع... . .. .. .. . .. . . .. . . . .. .. . . .. 223

4- 1- مضارع مثمّن اخرب .. . .. . . .. . .. .. .. 223

4-2- مضارع مثمّن اخرب مكفوف محذوف. . .. . . .. . .. . .. ..227

4- 3- مضارع مثمّن اخرب مكفوف مقصور . . .. . .. . .. . .. ..230

5- منسرح... . .. .. .. . .. . . .. . . . .. . . . .. 235

5- 1- منسرح مثمّن مطوي مكشوف. . . . .. .. .. . .. . . . .. 235

5- 2- منسرح مثمّن مطوي مجدوع .. . . .. . . .. .. 238

5- 3- منسرح مثمّن مطوي موقوف .. . . .. . . .. . . . .. .. .. 238

5- 4- منسرح مثمّن مطوي منحور .. . . .. . . .. . . . .. .. .. 241

6- رجز. . .. . . .. .. . . .. . . . .. .. . .. .. . 242

6- 1- رجز مثمّن سالم . . . .. .. . . .. . . . .. .. ... 242

6- 2- رجز مثمّن مذال . . . .. .. . . .. . . . ... .. 244

6- 3- رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب .. . . .. . . . ... .. 248

6- 4- رجز مثمّن مطوي احذّ مقصور .. . .. .. . . . .. .. .. 248

7- مجتث .. . . .. .. . . .. . . . .. .. . .. . . 250

7-1 - مجتث مثمّن مخبون .. . . . . .. . . .. . . . .. .. .. 250

7-2 - مجتث مثمّن مخبون اصلم .. . . .. . . . .. .. ... 250

7-3- مجتث مثمّن مخبون محذوف. . . .. . . .. . . . .. .. . .. 251

7- 4- مجتث مثمّن مخبون مقصور.. . . .. . . . .. .. . 252

7- 5- مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ .. . . .. ... 253

8- سريع .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . 255

8- 1 - سريع مسدّس مطوي مكشوف .. . . .. . . . .. ... 255

8- 2- سريع مسدّس مطوي موقوف . ... . . .. . . . .. .. ... 256

9- متقارب . . . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . 259

9-1 متقارب مثمّن سالم . . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . 259

9- 2 - متقارب مثمّن محذوف . . . .. . . . .. . . .. . . . .. .... 260

فصل ششم : نتيجه گيری . . . . .. . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 262

جدول بحر ها و اوزان کاربردی در غزليّات . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 264

نمودارستونی بحرها . . . . .. . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 269

نمودار دايره ای درصد بحرها . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 270

نمودار ستونی انواع رديف ها . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . 271

نمودار دايره ای درصد غزل های مردّف و بدون رديف .. . . . .. .. . .. . . . .. 273

نمودار ستونی حدود قافيه ها . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 274

نمودار دايره ای درصد حدود قافيه ها . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 275

نمودار ستونی زحافات . . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 276

نمودار دايره ای درصد زحافات . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 277

نمودار دايره ای درصد قافيه های مقيّد و مطلق . . . . .. . ... ... 278

نمودار دايره ای درصد اوزان سالم و ناسالم . .... . . . .. . ... ... 279

نمودار ستونی موسيقی درونی. . . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . .. 280

نمودار ستونی موسيقی معنوی. . . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . .. 281

منابع و مآخذ . . ... . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 282

چکيده ی انگليسی . . . .. . . . . .. . . .. . . . .. .. . .. . . . .. 287

کلّيّات

مقدّمه

ادبيّات گونه اي از هنر است و اهمّيّت ادبيّات فارسي را ، كه شاخه اي از آن شمرده مي شود ؛ نمي توان ناديده انگاشت . ادبيّات فارسي گنجينه اي است كه روز به روز بر اهمّيّت و وسعت آن افزوده مي گردد ؛ دريايي است بي كران با ساحلي ناپيدا .

در مورد اهمّيّت موضوع بايد گفت که بررسي موسيقی شعر تا حدّ زيادی می تواند ميزان قدرت شاعری هر شاعر را نمايان سازد و به فهم و درک صحيح تر شعر کمک نمايد.

سنايي شاعري « دوران ساز »1 است كه در چند زمينه ي شعري از جمله ؛ قصيده و غزل ، حال و هوايي عرفاني و تازه و متمايز از دوران قبل ايجاد كرده است ( شفيعی کدکنی ،1385 : 9 ).

در مجموعه غزل‌هاي حكيم سنايي با دو دسته غزل روبه رو هستيم كه تعدادي از آن ها عنوان غزليّات» را كه عنواني رايج بوده است ، برخود دارند و تعدادي ديگر عنوان قلندريّات» به خود گرفته‌اند.

غزل هاي قلندانه يا مغانه ي سنايي سرچشمه ي غزليّات پر شكوه فارسي است . از حيث فرم ، قلندريّات داراي اوزان پر تحرّك و رقص آور و موسيقي متناسب با آن است . استفاده ي فراوان از واژه هاي شراب ، مستي و خرابات كه در آثار عرفاني جايگاهي مقدّس است ؛ از ديگر ويژگي هاي قلندريّات مي باشد . درونمايه ي اين نوع شعر با ارزش هاي موجود در شريعت تناقض دارد . امّا سنايي در هيچ موردي نظرش مبارزه با شرع و مقدّسات نبوده است .مي توان دو علّت را براي اين كار ذكر كرد :

______________________

1 ) epoch marker

خوي ملامتي سنايي و ميل به مبارزه با ريا كاري ( زرقانی ، 1378 : 179 ) .

بحر هايي را كه سنايي براي سرودن غزليّات از آن بهره جسته است ، متنوّع اند ؛ ولي بيش از همه از بحر « رمل » استفاده كرده است . در مقابل كمترين بحر به كار رفته را مي توان « متقارب » نام برد .

از نظر نوع رديف هاي به كار رفته در غزليّات تنوّع زيادي به چشم مي خورد ولي « فعل » در درجه ي اوّل قرار دارد . او هم چنين از رديف هاي طولاني نيز استفاده نموده است. و گاه حتّي دو جمله را در جاي رديف مي نهد و از آن بهره مي جويد مانند بيت :

« ترا دل دادم اي دلبر شبت خوش باد من رفتم

تو داني با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم»

تعداد بيت هايي كه مردّف است بيش از بيت هاي بدون رديف است .

از ديگر مشخّصات غزليّات سنايي « تكرار » است . اين تكرار به شكل هاي ؛ تكرار جمله ،‌ كلمه و واج ، ديده مي شود به طوري كه كمتر بيتي را در ميان غزليّات مي توان يافت كه در آن تكرار وجود نداشته باشد . در اين پژوهش بررسی موسيقی معنوی نيز بر اساس مطلع می باشد . در ضمنِ متن ، به نتايجي كه به دست آمده است ، به طور مفصّل پرداخته مي شود .

در پايان لازم مي دانم از استادان بزرگوارم ، دكتر علي عسكري ،‌ دكتر مهدي خادمي كولايي و بقيّه ي عزيزان كه مرا در اين راه ياري نمودند ، صميمانه تشكّر و قدرداني نمايم واميدوارم كه ادب دوستان و صاحبان ذوق از كاستي ها در گذرند .

اسفند ماه 1387

برخی مشكلات تقطيع

در هنگام انجام كار به برخي از مشكلات برخورديم . اوّلين موردي كه مي توان به آن اشاره كرد اين است كه برخي از غزليّاتي را كه استاد مدرّس رضوي در شمار غزليّات سنايي برشمرده اند از نظر شكل ظاهري ، يعني از نظر طرز قرار گرفتن قافيه ها ،‌ با غزل فرق دارند ولي استاد رضوي برحسب موضوع و محتوا ، آن ها را در شمار غزليّات ذكر نموده است . و ما نيز آن ها را بر اساس همان نظر ، بررسي كرده ايم . امّا در تعيين قافيه هاي آن به اشكالاتي برخورديم زيرا اين غزليّات داراي قافيه ي كناري نيستند ولي شاعر با آوردن قافيه هاي مياني در آن ها و هماهنگ ساختن قافيه هاي مياني بيت اوّل با رديف ها سعي در ايجاد موسيقي در آن ها دارد . اين موارد عبارتند از : غزل هاي 75 ، 176 ، 275 ، 276 . غزل هاي 182 و 325 نيز مصراع اوّل بيت اوّل آن ها بدون قافيه است . و غزل 310 نيز مطلع ندارد .

غزل شماره ی22 و 169 بيت مطلع آن از نظر قافيه ی ميانی با غزل های ديگر که دارای قافيه ی ميانی می باشند متفاوت می باشد.

علائم اختصاری و نکات ديگر

ص صفحه

صص صفحات

- جدا کننده ی شماره ی بخش ، زير مجموعه ی بخش ، رديف و شماره ی اصلی غزل در ديوان سنايی است .

اعداد کنار ابيات

از سمت راست به چپ به ترتيب شماره ی بخش ، شماره ی زير مجموعه ی بخش ، رديف و شماره ی غزل در ديوان سنايی است. به عنوان مثال1- 2- 40- 274- يعنی بخش يکم ، زير مجموعه ی دوم ، شماره ی رديف چهلم و شماره ی غزل در ديوان سنايی دويست و هفتاد و چهار می باشد .

روش ارجاع دهی

روش ارجاع دهی به صورت الگوی بين متنی و کتابشناسی پايانی است .

شيوه ی نقل قول